İslam məzhəbləri ilə tanışlıq Zeydilik məzhəbi

(Birinci hissə)

Zeydi-şəhid dördüncü imam Əli Zeynülabidinin (ə) oğludur.

Əməvi xəlifəsi Hişam ibn Əbdülməlikin hakimiyyəti dövründə Zeyd Kufə əhalisinin dəvəti ilə qiyama qalxdı. Həm ümumilikdə Əməvi hökumətinin törətdiyi zülmlərdən narazılıq hissi, həm də Zeydin özünə qarşı yönələn təqib və təzyiqlər bu qiyamın meydana çıxmasına səbəb oldu.

Qiyamın başlanma tarixi barədə salnamələrdəki məlumatlar fərqlidr. Hərəkatın səfər ayında başlandığı şübhəsizdir. Lakin bunun hicri 120-ci, 121-ci yoxsa 122-ci ilə aid olduğu barədə fikir ayrılıqları vardır. Keçmiş mənbələrin əksəriyyətində hicri 121-ci il göstərilsə də, müasir araşdırmalar qiyamın hicri 122-ci il səfər ayında (miladi 740-cı il) başladığını ehtimal etməyə əsas verir. Qısa müddət ərzində hərəkat Kufədən əlavə, Bəsrə, Mədain, Vasit, Mosul, Xorasan bölgələrini də əhatə etdi.

Yalnız Kufədəki qiyamçıların sayı 15 mini ötüb-keçmişdi. Zeydin qiyamının əsas şüarlarından birini də İmam Hüseynin (ə) intiqamını almaq çağırışı təşkil edirdi.

Zeyd ibn Əlinin qiyamı bəzi nüfuzlu şəxslər tərəfindən də razılıqla qarşılandı. İmam Cəfər Sadiq (ə) qiyama şəxsən qoşulmasa da, onun mənəvi cəhətdən Zeydi dəstəkləməsi barədə məlumatlar vardır. Hənəfi məzhəbinin banisi Əbu Hənifə də Zeydin qiyamının haqlı olduğu barədə fətva vermiş, maddi yardım kimi Zeydə 20 min dinar pul göndərmişdi.

Kufə valisi camaatın Zeydə qoşulmasına mane olmaq üçün şəhər əhalisinin böyük bir hissəsini came məscidinə toplayıb məscidin qapılarını bağladı. Zeyd öz qiyamını cəmi bir neçə yüz nəfərlə başlamalı oldu. Valiyə tabe olan qüvvələr Zeydin məsciddəkiləri azad etmək cəhdinin qarşısını aldılar. Kufə əhalisinin əksəriyyəti isə öz evinə çəkilib Zeydi tək buraxdı.

Kufədə əsasən Şamdan gətirilmiş 12 min nəfərlik hərbi qarnizon yerləşirdi. Xəlifə Hişam şəhərə daha 8 min nəfərlik yardım göndərdi. Belə bir şəraitdə Zeydin tərəfdarları ilə hökumət qoşunlarının mübarizəsi tamamilə qeyri-bərabər xarakter almışdı. Qiyamçıların sıraları getdikcə seyrəlirdi. Bununla belə, Zeyd öz silahdaşları ilə birlikdə düşmənin qarşısında 2 gün müqavimət göstərməyə nail oldu. Kufə valisi xüsusi olaraq Hindistandan gətirilmiş mahir oxatanları döyüşə cəlb etdi. Atılan oxlardan biri Zeydin alnına dəydi. Ağır yaralanmış Zeydi Əhli-beyt tərəfdarlarından birinin evinə aparıb müalicə etməyə çalışdılar. Lakin oxu alnından çəkib çıxaranda Zeyd dünyasını dəyişdi. Bu zaman onun 42 yaşı vardı.

Zeydi diri və ya ölü halda təhvil verən şəxs üçün min dinar mükafat təyin edilmişdi. Zeydin silahdaşları onu gizli şəraitdə dəfn etdilər. Lakin Kufə valisi casusların vasitəsilə həmin yeri öyrənib cəsədi qəbirdən çıxartdırdı, başını kəsib xəlifəyə göndərdi, bədənini isə şəhər meydanında dar ağacına çəkdirdi. Zeydin cəsədi dörd il dar ağacında qaldı, sonra onu yandırıb külünü havaya sovurdular. Valinin əmri ilə Zeydin tərəfdarlarını axtarıb amansızlıqla cəzalandırmağa başladılar.

Şeyx Səduq “Üyun əxbar əl-Riza” əsərində Zeydin haqqında İmam Rizanın (ə) dilindən bir neçə hədis rəvayət edib. Həmin hədislərin birində buyurulur:

“O, Ali-Mühəmmədin alimlərindən idi. İzzət və cəlal sahibi olan Allahın yolunda (düşmənlərə) qəzəbləndi, Allahın düşmənləri ilə döyüşdü və Allahın yolunda şəhid oldu”. İmam Cəfər Sadiqin (ə) Zeyd barəsində belə buyurduğunu yazırlar: “Əmim Zeydə Allah rəhmət etsin! O, camaatı Ali-Mühəmmədin rizasına çağırırdı. Əgər qalib gəlsəydi, mütləq öz çağırışına vəfalı olardı”.

Zeydin oğlu Yəhya da atasının qiyamında iştirak etmişdi. Qiyam yatırıldıqdan sonra Yəhya Xorasanda sığınacaq tapsa da, tezliklə ələ keçirilib zindana atıldı. Xəlifə Hişamın ölümündən sonra hakimiyyətə gəlmiş Vəlid onu həbsdən azad etdi. Yəhyanı yenidən İraqa qaytarmağı qərara aldılar. Lakin Yəhya, onu müşayiət edən dəstənin nəzarətindən çıxıb Cürcan (Gürgan) şəhərinə getdi. Onun tərəfdarlarının sayının 150 ilə 500 arasında olduğunu yazırlar. Xorasan valisinin göndərdiyi qüvvələrlə döyüşdə Yəhya və silahdaşları şəhid oldular. Bu hadisə hicri 126-cı ilin əvvəllərində (miladi 743-cü il) baş vermişdir.

(İkinci hissə)

Zeydilik məzhəbi şiəliyin qollarından biridir.

Zeydin sağlığında şiələrin bir qrupu yalnız zalım hökumətə qarşı silahlı mübarizə aparan Əhli-beyt nümayəndəsinin imamətə layiq olduğu ideyasını ortaya atdı. Onlar İmam Mühəmməd Baqiri (ə) zəiflikdə günahlandırıb, qardaşı Zeydi imamətə layiq bildilər. Zeydi məzhəbində İmam Həsənin (ə) nəvəsi Abdullah Məhzin Abbasilərlə mübarizədə şəhid olmuş iki oğlu – Mühəmməd (Nəfs əl-zəkiyyə) və İbrahim də imam sayılırlar.

Zeydiyyənin növbəti imamı Əbus-Səraya qiyamının ideoloji rəhbəri İbn Təbatəba ləqəbli Mühəmməd ibn İbrahimdir. İmam Həsənin (ə) nəslindən olan Mühəmməd 815-ci ildə Kufədə özünü xəlifə elan etdi, amma az sonra dünyasını dəyişdi. Ondan sonra qiyama rəhbərliyi Zeydi-şəhidin nəvəsi Mühəmməd öhdəyə aldı. Qiyam yatırıldıqdan sonra Mühəmməd əsir edildi və xəlifənin əmri ilə zəhərlədildi.

İbn Təbatəbanın qardaşı Tərcümanəddin Qasim ibn İbrahim Hindistanda məskunlaşmışdı. Onun oğlu Hüseyn isə Yəmənə gəlib burada ilk zeydi dövləti olan Rəssi imamlığını təsis etdi. Rəssi imamları 860-cı ildən başlayaraq müəyyən fasilələrlə təqribən 400 il Yəməndə hakimiyyət sürdülər. Süleyhi, Həmdani və Əyyubi sülalələri müxtəlif dövrlərdə Rəssilərin hakimiyyətini məhdudlaşdırmışlar. 1592-ci ildən 1962-ci ilə kimi Yəməndəki zeydi imamlığını Rəssilər sülaləsinin Qasimilər qolu idarə edirdi. Yəmən Ərəb Respublikası elan edildikdən sonra axırıncı zeydi imamı əl-Mənsur-billah Mühəmməd Bədr ibn Əhməd hakimiyyətdən devrildi.

Büveyhilər və İdrisilər sülaləsi zeydi əqidəsinə mənsub idi.

Zeydiliyin ideoloji əsasları şiə, mötəzili və qismən əhli-sünnə məzhəblərinin əsasında formalaşmışdır. İslam mənbələrində zeydiyyənin 19-a qədər şaxəsi barədə məlumat verilir ki, bunların ən məşhurları carudiyyə, süleymaniyyə, yəqubiyyə və bətriyyədir.

Zeydiyyə məzhəbinə görə, ilk imamlar Əli ibn Əbu Talib (ə), ondan sonra İmam Həsən (ə) və İmam Hüseyndir (ə). Lakin Həzrət Mühəmməd Peyğəmbər (s) sonrakı imamları açıq şəkildə deyil, gizli və rəmzi formada elan etmişdir. Zeydiyyə əqidəsinə görə, İmam Hüseyndən (ə) sonrakı imamlar Peyğəmbərin buyurduğu əlamətlərə uyğun olan şəxslərin arasından seçilməlidir. İmam mütləq Fatimənin (ə) nəslindən olmalı, zülmə qarşı qiyam etməli, öz elmi, imanı və şücaəti ilə seçilməlidir. İmam Həsənlə (ə) İmam Hüseynin (ə) övladları arasında hər kim mübariz əhval-ruhiyyəyə malikdirsə, imamlığa layiqdir. İmamət Hüseynin (ə) övladlarından Həsənin (ə) övladlarına və ya əksinə qaydada da keçə bilər. Bir imam vəfat etdikdən sonra imamlığa layiq növbəti şəxsin zühuruna kimi zeydi icmasını dailər (dəvətçi mübəlliğlər) də idarə bilərlər.

İmamın məsum olması şərt deyil. Amma ədalətə riayət etməli, məzlumların haqqını verməli və zülmlə barışmamalıdır. Bu vəzifələri yerinə yetirməyən imama tabe olmaq düzgün deyil. Eyni zamanda müxtəlif məntəqələrdə iki imam fəaliyyət göstərə bilər.

Zeydiyyə məzhəbinin ricət, iradə azadlığı, böyük günah etmiş şəxsin statusu, qəbir əzabı və sair məsələlərdə özünəməxsus görüşləri vardır. Göründüyü kimi, bu məsələlərin əksəriyyəti mötəzili məktəbinin müzakirə obyektidir.

Zeydiyyə məzhəbi fiqhi baxımdan hənəfi məzhəbinə daha yaxındır. Bunları yaxınlaşdıran ən əsas cəhət hər iki¬sində qiyasın mötəbər sayılmasıdır.

Bununla belə, zeydi fiqhi ilə cəfəri fiqhi arasında müəyyən oxşar cəhətlər də mövcuddur.

(Üçüncü hissə)

İslam məzhəbləri ilə tanışlıq

Cəfəri məzhəbi

Cəfəri məzhəbi şiəliyin əsas qollarından biridir. Bu məzhəb altıncı şiə imamı Cəfər Sadiqin (ə) adı ilə adlandırılmışdır. Bir çoxlarının təsəvvürünün əksi olaraq, cəfəri məzhəbi İmam Cəfər Sadiq (ə) tərəfindən icad edilməmişdir. Şiə inancı¬na görə, İmam Sadiq (ə) İslamın ilk əsrlərində yaranmış çoxsaylı məzhəblərə cavab olaraq Həzrət Mühəmməd Peyğəmbərin (s) Əhli-beyt vasitəsilə ötürülən əsl şəriətini sistemləşdirmişdir.

Cəfəri məzhəbinin təməlini təşkil edən hədislərin böyük əksəriyyətinin məhz İmam Sadiqdən (ə) rəvayət edilməsi də təsadüfi deyildir.

Səbəbi budur ki, İmam Cəfər Sadiq (ə) Əməvi və Abbasi sülalələrinin hakimiyyət uğrunda mübarizəsindən yaranmış qarışıqlıqdan uğurla istifadə edərək, öz təbliğatını aparmaq fürsətini əldə etmişdi. İmam Cəfərin (ə) şagirdləri Hişam ibn Həkəm, Mömin əl-taq (Mühəmməd ibn Əli ibn Nöman Bəcəli), Müfəzzəl ibn Ömər Cüfi, Əban ibn Təğlib, Zürarə ibn Əyün və qardaşları Həmranla Bəkr, Süleyman ibn Mehran Əməş, Mühəmməd ibn Saib Kəlbi və oğlu Hişam, Cabir ibn Yezid Cüfi, Əbu Həmzə Sümali, Cəmil ibn Dərrac və başqaları öz fəaliyyətləri ilə cəfəri məzhəbini yaymışlar.

“Cəfəri” sözü hələ İmam Cəfər Sadiqin (ə) zamanında istifadə edilirdi. Rəvayətlərdən məlum olur ki, Əbus-Səbah Kinani adlı bir nəfər İmam Sadiqə (ə) deyir: “Bizi Kufədə “cəfəri” adlandırıb tənə edirlər”. İmam Cəfər Sadiq (ə) qəzəblə ona cavab verir: “Sizin aranızda Cəfərin əshabı azdır. Cəfərin əshabı o adamdır ki, şiddətlə haramdan çəkinir və hər nə edirsə, Allaha xatir edir” (Əllamə Məclisi. Bihar əl-ənvar, 41-ci cild, səh. 166).

Cəfəri məzhəbi kəlam, üsuli-fiqh, fiqh və hədis sahələrində özünəməxsus prinsiplərə malikdir ki, bu, əhli-sünnə məzhəblərindən, eləcə də, şiəliyin digər qollarından fərqlənir. Məsələn, cəfəri əqidəsincə Allahın sifətləri zatından ayrı deyil, Allah nə bu dünyada, nə də axirətdə gözlə görünməz, Quran əzəli deyil, sonradan yaranmadır (hadisdir). Cəfərilər iradə azadlığı məsələsində nə əşərilər kimi bəşəri iradəni rədd edir, nə də mötəzililər kimi insanı hüdudsuz ixtiyar sahibi sayırlar.

Cəfərilərin əqidəsincə, peyğəmbərlər və imamlar mütləq mənada məsumdurlar, onlar peyğəmbərlik və imamlıq dövründən əvvəl də hər cür günahdan, səhvdən, nöqsandan uzaqdırlar. Cəfəri məzhəbində Həzrət Mühəmməd Peyğəmbərdən (s) sonra Əli ibn Əbu Taliblə (ə) başlayıb İmam Mehdi (ə) ilə bitən 12 məsum şəxsin imamlığına etiqad mövcuddur. Əhli-sünnədən fərqli olaraq, cəfərilikdə səhabələrin həyatı daha ciddi şəkildə araşdırılır, Peyğəmbəri görmək heç bir şəxs üçün üstünlük sayılmır.

Hər hansı səhabənin dəyərləndirilməsində onun Əhli-beytə münasibəti də əsas göstəricilərdən biri kimi götürülür.

10 məşhur səhabənin (Əli ibn Əbu Talibi (ə) istisna etməklə) Peyğəmbər tərəfindən cənnətlə müjdələndiyi barədə əhli-sünnə mənbələrindəki hədis cəfəri məzhəbində düzgün sayılmır. Cəfəri məzhəbində hədis ravilərinin etibarlılıq şərtlərindən biri də şiə məzhəbinə mənsub olmaqdır.

Cəfərilikdə bütün dini hökmlərin ilk ana mənbəyi Quran və sünnədir. Bundan sonra şiə alimlərinin icması (əgər zəmanə imamının da onların rəyi ilə razı olması ehtimal edilərsə) və ağıl (məntiq) əsas götürülür. İctihad qapısı qiyamətə kimi açıqdır, müctəhidlər Peyğəmbərin və imamların canişinləri sayılırlar. Şəriətdə nəzərdə tutulmuş şərtlərə cavab verən müctəhidin fətvaları ictihad edə bilməyən şiələr üçün keçərlidir. Cəfəri məzhəbində qiyas qəbul edilmir.

Cəfərilər əhli-sünnədən fərqli olaraq dəstəmaz alarkən ayaqların üzərinə məsh çəkir, zöhrlə əsr, məğriblə işa namazlarını ardıcıl qılmağı caiz bilir, namazda qollarını çarpazlamır, möhürün üzərinə səcdə edir, namazın qiraətindən sonra amin demir, mütə nikahını məqbul sayır, səfər halında oruc tutmur və namazları qısa qılır, cümə və bayram namazlarının XII İmamın zühurundan sonra vacib olacağına inanırlar. Cəfəri ənənəsinə görə, mühərrəm və səfər aylarında İmam Hüseynin (ə) şəhadətinin xatirəsi kimi 40 gün matəm tutulur, Qədir-Xum bayramı, məsum imamların mövlud günləri təntənə ilə qeyd edilir.

Hal-hazırda dünya şiələrinin böyük əksəriyyətini cəfərilər təşkil edirlər. Cəfəri məzhəbi İran, İraq, Livan və Azərbaycan ərazilərində geniş yayılmışdır. Dünyanın başqa ölkələrində də cəfəri icmaları mövcuddur (Bəhreyn, Əfqanıstan, Türkiyə, Suriya və s.).

Cəfəri məzhəbinin ardıcıllarını bəzən isna əşərilər (on ikiçilər) adlandırırlar ki, bu da 12 imam doktrinası ilə əlaqədardır.

(Dördüncü hissə)

Şafii məzhəbi

Əhli-sünnənin dörd məzhəbindən biri olan şafii məzhəbi Əbu Abdullah Mühəmməd ibn İdris Mütəllibi Şafiinin (767-819) adı ilə adlandırılmışdır. Rəvayətə görə onun təvəllüdü Əbu Hənifənin vəfat gecəsinə təsadüf etmişdir. Şafii Qüreyş tayfasından, Bəni-Haşimdən idi. Həm də ulu babası Şafe Mühəmməd Peyğəmbərin (s) səhabəsi olmuşdu.

Uşaq ikən atasını itirmiş Şafii ibtidai təhsilini aldıqdan sonra Məkkəyə get¬di və orada böyük alimlərin hüzurunda oxu¬du.

Kasıbçılıqdan dərslərini yazmağa kağız tapa bilmir, sümük və s. üzərinə yazırdı. Ərəb dilinin gözəlliklərinə daha dərindən vaqif olmaq üçün Şafii bir müddət öz bəlağəti ilə məşhur olan Bəni-Hüzeyl qəbiləsinin içində yaşadı. Sonra o, Mədinəyə getdi, burada Əbu Hənifənin tələbəsi Mühəmməd Şeybanidən hədis dərsi aldı. 13 yaşında ikən Malik ibn Ənəsin dərslərinə qatıldı. Sonra Yəmənə və İraqa səfərlər etdi, oranın alimləri ilə görüşdü. O, Süfyan ibn Üyeynə, Füzeyl ibn İyaz və başqalarından da hədis rəvayət etmiş, Əhməd ibn Hənbəllə elmi müzakirə aparmışdı.

Bəziləri Şafiini üsuli-fiqh barədə ilk kitabın müəllifi hesab edirlər. (Üsuli-fiqh şəriət hökmlərinin əsaslandırılması mexanizmindən və bunun qaydalarından bəhs edən elmdir). Lakin bu mövzuda ilk kitabın Şafiidən əvvəl Əbu Hənifə və ya Əbu Yusif, ya da Şeybani tərəfindən yazıldığını da iddia edənlər var. Şiə alimlərinin əqidəsincə, üsuli-fiqh mövzusunda kitab yazmış cəfəri alimləri zaman etibarilə Şafiidən daha əvvəl yaşamışlar. Mə¬sələn, 763-764-cü illərdə vəfat etmiş Mühəmməd ibn Saib Kəlbi Qurani-Kərimdəki əhkam ayələrindən çıxan şəriət hökmlərini bir kitabda toplamışdı. Ondan bir qədər sonra yaşamış İmam Kazimin (ə) səhabəsi Hişam ibn Həkəm (vəf. 795-796) də üsuli-fiqhin bəzi bəhslərini müstəqil kitabda işıqlandırmışdı.

Şafii bir müddət Yəmənin Nəcran bölgəsində qazılıq etdi, lakin az sonra Əli ibn Əbu Talibin (ə) nəslindən olanlara mehriban mü¬nasibətinə görə şiəlikdə təqsirli bilinib vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı. Onu cəzalandırmaq üçün Bağdada gətirdilər. Burada Mühəmməd Şeybani onu Harun ər-Rəşidin qəzəbindən xilas etdi.

İmam Şafiinin fiqh sahəsindəki fəaliyyəti iki dövrə bölünür.

Bağdadda yaşadığı zaman Şafiinin verdiyi fətvaları “köhnə məzhəb”, ölümündən 4 il öncə Misrə köçdükdən sonra verdiyi fətvaları isə “yeni məzhəb” adlandırırlar. Şafii fiqhində onun yeni məzhəbinə aid olan fətvalar əsas götürülür. Çünki Şafii özü köhnə fətvalarından imtina etmiş və bunlara əməl etməyi doğru saymadığını bildirmişdi.

Şafii məzhəbi hədis əhli ilə rəy əhlinin məzhəbi arasında orta mövqeyə ma-likdir. Bunu Şafiinin Mədinədə Malik ibn Ənəsdən, Bağdadda Şeybanidən dərs alması ilə izah edirlər. İmam Malik fiqhdə daha mühafizəkar mövqe tutan Mədinə məktəbindən çıxmışdı. Şeybani isə qiyas və rəydən bol-bol faydalanan Əbu Hənifənin tələbəsi idi. Şafii Mədinə və Kufə məktəblərinin metodlarını ümumiləşdirərək sanki bunların sintezini yaratmışdır.

Şafii məzhəbində hökmlərin əsas mənbəyi Quran, sünnə, icma, səhabələrin sözü və qiyasdır. Bunların içində Quranla sünnə əsas sayılır.

Qiyasın da mənbələri Quranla sünnədir. Şafii digər məzhəblərdən fərqli olaraq istihsanı və məsalihi-mürsələni rədd edirdi, maliklilərin mötəbər saydığı Mədinə əhalisinin əməlini qəbul etmirdi. O, vahid xəbəri də etibarlı sübut kimi dəyərləndirirdi.

Şafiiyə görə, vahid xəbər bütöv və səhih sənədlə rəvayət edilirsə, etibarlıdır; ravinin hər hansı şərtlərə malik olması zəruri deyil. Şafii məzhəbini maliki məzhəbi ilə yaxınlaşdıran cəhətlərdən biri də hər ikisində sükuti icmanın höccət sayılmamasıdır. Yəni hər hansı məsələ barədə bir və ya bir neçə fəqih tərəfindən irəli sürülmüş görüşü başqa alimlər sözlə dəstəkləməsələr, amma ona etiraz da etməsələr, bu halda həmin icma “ükuti icma”adlanır. Şafii fəqihlərin hər hansı fətva müqabilində sükut etməsini həmin fətva ilə razılaşmaq əlaməti kimi qəbul etmir və bunu icma saymırdı.

Şafiinin 100 (bəzi məlumatlara görə 140-a yaxın) adda əsəri olmuşdur. Bunlardan ən məşhurları aşağıdakılardır: “Əhkam əl-Quran”, “İxtilaf əl-hədis”, “Ədəb əl-qazı”, “Üsul əl-fiqh”, “əl-Sünən”, “əl-Müsnəd” və s. Onun fiqhi görüşlərinin böyük əksəriyyəti “əl-Ümm” adlı irihəcmli kitabında toplan¬mışdır.

İmam Şafii ömrünün son illərini Misirdə keçirdiyinə görə bu məzhəb Misirdə daha geniş yayılmışdı. Xüsusilə, Əyyubilər dövründə şafii məzhəbi özünün çiçəklənmə dövrünü yaşadı. Misir Osmanlılar tərəfindən fəth edilidkdən sonra, həmçinin, Misir xədivləri zamanında bu ölkədə hənəfi məzhəbi şafiiliyi sıxışdırmağa başladı. Bununla belə, günümüzdə də şafiilik Misirdə ən geniş ya-yılmış məzhəb olaraq tanınır. Fələstin, Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində də ardıcılları az deyil. İndoneziyada şafiilik hegemon məzhəbdir.

(Beşinci hissə)

Maliki məzhəbi

Maliki məzhəbinin banisi Əbu Abdullah Malik ibn Ənəs ibn Malik ibn Əbu Amir Əsbəhi (712-795) əslən Yəməndən idi. Babası Yəmən hakiminin zülmündən Mədinəyə köçmüş və Qüreyşə mənsub Bəni-Teym qəbiləsi ilə qohum olmuşdu. Malik fiqh elmini məşhur Mədinə fəqihi Rəbiətür-rəydən öyrənmişdi. Rəvayətə görə, nə zaman hədis söyləmək istəsəydi, dəstəmaz alıb ətir vurar, saç-saqqalını darayar, vüqar və əzəmətlə minbərdə oturardı. Tələsik halda, yol gedərkən hədis rəvayət et-məkdən çəkinirdi. Mədinə məscidində və evində hədis və fiqh dərsləri deyirdi. Özü-nün söylədiyinə görə 70 nəfər böyük alimdən icazə aldıqdan sonra müəllimlik fəaliyyətinə başlamışdı.

Malik fiqh dərslərində verilən suallara dəqiq şəkildə və yazılı formada cavab verirdi. Baş verməmiş (məcazi) hadisələr barədə sualları cavablandırmazdı, yalnız real hadisələrin fiqhi həllini verərdi. Cavabını bilmədiyi məsələlər barədə tam qətiyyətlə “bilmirəm” deyirdi. Malik ömrü boyu Mədinə şəhərini tərk etməmişdi. Bu şəhəri çox sevirdi, Həzrət Mühəmməd Peyğəmbərin (s) məzarına ehtiramı üzündən Mədinədə ata minmir, həmişə piyada gəzirdi.

764-cü ildə Malik ibn Ənəsdən Abbasi xəlifəsi Mənsurun əmisi Cəfər ibn Süley-mana şikayət etdilər. Cəfərin əmri ilə alimi Bağdada çağırıb şallaqladılar.

Mədinə Peyğəmbər şəhəri kimi tanındığından, buranın alimləri də hədislərə çox bağlı idilər. Kufə və s. şəhərlərdə fəqihlər öz rəyləri əsasında fətva verirdilərsə, Mədinədə bu, yaxşı qarşılanmırdı. Malik ibn Ənəs öz məzhəbini qurarkən həm hədis əhlinin, həm də rəy əhlinin görüşlərini ümumiləşdirdi və orta yolu tutdu.

Maliki məzhəbində Quran, sünnə və səhabələrin dedikləri ilə yanaşı, Mədinə alimlərinin icması da əsas sayılır. Ümumiyyətlə, maliki məzhəbində şəriət hökmlərinin əsaslandığı ana mənbələr və hökmlərin istinbat (əsaslandırılma) üsulları aşağıdakı ardıcıllıqla sıralanır:

1.  Quran.
2.  Sünnə (vahid xəbər və mürsəl hədis də höccət sayılmaqla).
3.  Səhabə və tabiinin fətvaları.
4. İcma.

İmam Malikin nəzərində icma – yalnız Mədinə alimlərinin bir məsələ barədə fikir birliyinə gəlməsidir. Maliki məzhəbinə görə Mədinə alimləri bir məsələ barədə yekdil fikirdədirlərsə, səhv edə bilməzlər.

5. Mədinə əhalisinin əməli.

Maliki fiqhində vahid xəbər mədinəlilərin əməli ilə ziddiyyət təşkil etsə, ikincisi daha üstün sayılır. Bunlardan sonra qiyas, istihsan, istishab, məsalihi-mürsələ, sədd əl-zəraye və ürf gəlir.

Malikilər ürfə zidd olan qiyası qəbul etmir və bu halda ürfə üstünlük verirlər.

Malik ibn Ənəsin əsərləri arasında ikisi xüsusilə məşhurdur. Bunların biri Abbasi xəlifəsi Mənsurun təşviqi ilə yazılmış, 1720 hədisdən ibarət “əl-Müvətta” məcmuəsidir. “Əl-Müvətta” zaman etibarilə əhli-sünnənin 6 səhih hədis kitabından əvvəl yazılsa da, elə onlar qədər şöhrətə malikdir. Səhabə və tabiinin fətvaları da kitabda yer almışdır. “Əl-Müvətta”da əsasən, şəriət məsələlərinə aid hədislər toplanmışdır.

Məlum olduğu kimi Mənsur özü də savadlı idi, alimlərə himayə göstərirdi. Bir dəfə həcc mövsümündə xəlifə Maliklə görüşüb bəzi elmi məsələləri onunla müzakirə edir, sonra isə deyir: “Ey Əbu Abdullah! Yer üzündə fiqhi ikimizdən daha yaxşı bilən adam qalmadı. Mənim başım xilafət işlərinə qarışıb. Heç olmazsa, sən fiqhə və sair elmlərə aid bilikləri toplamaqla məşğul ol. Camaat üçün bir kitab yaz. O kitabda Abdullah ibn Ömərin sərt fətvalarından, Abdullah ibn Abbasın güzəştlərindən, Abdullah ibn Məsudun nadir rəvayətlərindən çəkin. Orta yolu izlə, imamların və səhabələrin müttəfiq olduqları məsələləri əsas götür”.

İmam Malik bu göstərişə əsasən, “əl-Müvətta” kitabını tərtib etdi. Sonralar özü etiraf edirmiş ki, vallahi, mənə kitab yazmağı Mənsur öyrətdi”.

İkinci əsəri isə Malik özü deyil, tələbələri onun fətvalarına əsasən qələmə almışlar. “Əl-Müdəvvənət əl-kübra” adlı bu kitab təqribən 36 min fiqh məsələsini ehtiva edir.

Maliki məzhəbi əsasən Şimali Afrika ölkələrində geniş yayılmışdır. Orta əsrlərdə Əndəlusda maliki məzhəbi xüsusi üstünlük qazanmışdı. Hal-hazırda məğrib ölkələrində maliki məzhəbinin ardıcılları daha çoxdur. Misirdə şafiilikdən sonra ən geniş yayılmış məzhəb malikilikdir.

(Altıncı hissə)

Hənbəli məzhəbi

Bu məzhəb öz banisi Əhməd ibn Hənbəlin adı ilə adlandırılmışdır. Əbu Abdullah Əhməd ibn Mühəmməd ibn Hənbəl Şeybaninin (780-855) valideynləri Bəni-Şeyban qəbiləsindən idilər, Mərvdə yaşayırdılar. Əhmədin Mərvdə doğulduğu, lap kiçik yaşlarında ailəsi ilə birlikdə Bağdada gəldiyi ehtimal edilir. Digər məlumata görə, Əhməd dünyaya gəlməzdən əvvəl valideynləri Bağdada köçmüşdülər.

Əhməd kiçik yaşlarında atasını itirdi. Əvvəlcə Bağdadda Əbu Hənifənin tələbəsi qazı Əbu Yusifdən fiqh dərsi aldı, sonra Məkkə, Mədinə, Şam, Kufə, Bəsrə, Yəmən və Misir bölgələrinə səfərlər edib böyük hədis alimləri ilə görüşdü. Hicaz bölgəsinə səfəri zamanı Şafii ilə görüş Əhmədə böyük təsir göstərdi.

Əhməd ibn Hənbəl həm hədisçilik, həm də fiqh elmlərində dərin bilik sahibi idi. Ona “imam əl-mühəddisin” (hədisçilərin imamı) ləqəbi ilə müraciət edirdilər.

İbn Hənbəl 300 min, hətta bəzi rəvayətlərə görə, bir milyon hədisi əzbər bilirmiş. Onların arasından təqribən 30 minini seçərək, məşhur “Müsnəd” kitabında toplamışdı (“Müsnəd”dəki hədislərin ümumi sayı 40 minə çatır, bunların təqribən 10 mini təkrardır).

İbn Hənbəl dini məsələlərdə mühafizəkarlığı ilə seçilirdi. O, bir çox mövzularda ayə və hədisləri şərh etməyin, rəmzi ifadələr barədə müzakirələr aparmağın əleyhinə idi. Hətta əksər alimlər tərəfindən məcazi mənada yozulan məsələlər barədə də zahiri baxımdan hökm çıxarır, dərin araşdırmalardan çəkinirdi. Məsələn, Allahın bir çox sifətləri barədə ondan soruşduqda belə cavab verərdi: “Allahda bu sifətin olduğu qəti məlumdur. Lakin bunun necəliyi barədə məlumatımız yoxdur”. İbn Hənbəl mütəşabih (qeyri-dəqiq, şərhə möhtac olan) ayələri təfsir etməyi bidət və küfr sayır, belə məsələlərin əsl şərhini Allahın öz öhdəsinə buraxmağı lazım bilirdi.

Quranın qədim (əzəli) olduğuna inandığı üçün İbn Hənbəl mötəzililər tərəfindən düşməncəsinə qarşılanmış, Abbasi xəlifələri Məmun və Mütəsimin təzyiqlərinə məruz qalmışdı. Onu Quranın yaranma (hadis) olduğunu söyləməyə məcbur etmək üçün həbsə atmış, şallaqlamışdılar.

Hənbəli məzhəbi hədislərə böyük önəm verməsi ilə fərqlənir.

Hər hansı məsələ barədə Quranda və sünnədə qəti hökm tapmayanda səhabələrin fətvalarına əməl edirlər. Əgər səhabələrin də bu məsələyə münasibəti məlum olmasa, onda tabiinin fikrini araşdırırlar. Hənbəli məzhəbində qiyas qəbul edilsə də, ona son dərəcə zəruri hallarda müraciət olunur.

Əhməd ibn Hənbəl də Şafii kimi sənədi səhih olan vahid xəbəri mötəbər dəlil sayır və onun hökmünə əməl edirdi. O, mürsəl hədisləri (sənəd zəncirində səhabənin adı qeyd edilməyən hədisləri) zəif sayır, amma zərurət qarşısında qiyasdan üstün bi¬lirdi.

Hənbəli məzhəbində “siyasəti-şəriyyə” adlı anlayış da vardır ki, bu, müsəlman dövlət başçısının cəmiyyəti islah etmək məqsədilə öz ictihadına əsasən gördüyü bəzi tədbirlərdən ibarətdir. Hənbəli məzhəbində istihsan və istishab metodlarından da istifadə edirlər. Xüsusilə, istishab metodu hənəfi və maliki məzhəblərinə nisbətən daha geniş anlama malikdir.

Əhli-sünnə məzhəbləri içində sədd əl-zəraye prinsipinə ən ciddi əməl edənlər də hənbəlilərdir. Sədd əl-zəraye prinsipinə görə, harama aparıb-çıxaran əməllər və vasitələr də haram hökmündədir. Məsələn, zina etmək haramdır; qadının məhrəm yerlərinə baxmaq da zinaya səbəb olduğundan haramdır.

Hənbəli məzhəbinə görə, ictihad qapısı bağlanmamışdır. Hər dövrdə bir müctəhidin olması, fiqh elmini öyrənib camaat üçün fətva verməsi fərzi-kifayidir.

Bununla belə, ona kor-koranə təqlid etmək olmaz. Müctəhidin fətvasına əməl etmək təqlid deyil, ittiba (tabeçilik) sayılır. Yəni müctəhid hər hansı məsələ barədə fətva verirsə, insan onun dəlillərini öyrənməli, bu məsələdə müctəhidin sözünə deyil, onun əsaslandığı dəlillərə əməl etdiyini niyyət etməlidir. Hədislərə verdiyi böyük önəmə görə hənbəli məzhəbini sələfi məzhəbi də adlandırırlar.

Hənbəli məzhəbi Əhmədin oğulları Saleh (vəf. 879) və Abdullah (vəf. 903) tərəfindən davam etdirilmişdir. Bu məzhəb çox da geniş yayılmamışdır. Bunun səbəbini hənbəli məzhəbindəki fətvaların ağır şərtlərə dayaqlanması və insanlar üçün çətinlik törətməsi ilə ilə izah edirlər. Hal-hazırda hənbəli məzhəbi Səudiyyə Ərəbistanı ərazisində daha geniş yayılmışdır.

(Yeddinci hissə)

Hənəfi məzhəbi

Əhli-sünnənin dörd məşhur məzhəbindən biri hənəfi məzhəbidir. Məzhəbin banisi Əbu Hənifənin (700-767) əsil adı Nöman ibn Sabit idi, Kufədə doğulmuşdu. Babası Kabil ətrafından idi, cihadların birində müsəlmanlara əsir dü¬şərək, İslamı qəbul etmişdi.

Əbu Hənifə Kufənin məşhur alimlərindən olan Həmmad ibn Əbu Süleymanın (vəf. 738) dərslərində iştirak etmiş, onun vəfatından sonra özü bu şəhərdə dərs deməyə başlamışdı.

Onun iki il ərzində Mədinədə İmam Cəfər Sadiqdən (ə) də dərs aldığı göstərilir. Əbu Hənifə sonralar bunu xatırlayaraq deyirmiş: “Əgər həmin iki il olmasaydı, Nöman həlak olardı”. Lakin bu, Əbu Hənifənin müstəqil məzhəb yaratmasına mane olmadı.

Əbu Hənifə şəriət hökmlərini əsaslandırarkən qiyas (müqayisə, bənzətmə) və rəyi (şəxsi fikir), habelə ürfü (adət-ənənələr) mötəbər saydığına görə onun məz-həbini rəy məzhəbi kimi xarakterizə etmişlər. Əbu Hənifə fiqhdə özünün izlədiyi metodlar barədə belə deyirdi: “Mən hökm ve¬rərkən əvvəlcə Allahın kitabına (Qurana) müraciət edirəm. Əgər istədiyimi orada tapmasam, Peyğəmbərin məlum və məşhur sünnəsinə baxıram. Sünnədə də bir şey tapmayanda səhabələrin sözünü araşdırıram; hansı birinin sözünü bəyənsəm, qəbul edi¬rəm. Amma bunlardan da nəticə alınmayan¬da və tabiinin sözünə müraciət etmək lazım gələndə, mən də onlar kimi ictihad edirəm”.
Hənəfi məzhəbində qiyas çox geniş yayılmış fiqhi metoddur.

Əhli-sünnənin qalan məzhəblərinə nisbətən Əbu Hənifə qiyas¬dan daha çox istifadə edirdi. Qiyas vasitəsilə nəticə alınmayanda istihsana müraciət olu¬ur. Hənəfi alimləri istihsanı “gizli qiyas” adlandırırlar. Bu, elə bir əsaslandırma üsuludur ki, əslində qiyasa dayaqlanır, lakin bu zaman ənənəvi qiyas vasitəsilə əldə edilən hökmə əks olan hökm meydana çıxır. Mə¬sələn, hənəfi məzhəbinə görə yırtıcı heyvanların əti haram olduğu kimi, içdikləri suyun artığı da haramdır. Əgər ənənəvi qiyasa müraciət etsək, yırtıcı quşların da əti haram olduğu üçün içdikləri suyun artığı haram sayılmalıdır. Lakin burada nəzərə alınır ki, yırtıcı heyvanlar su içərkən onların damağı və dili suya toxunur, bunun nəticəsində su murdar olur. Yırtıcı quşlarda isə suya toxu¬nan dimdikdir. Dimdik isə sümükdən olduğu üçün, suyu murdar etmir. Beləliklə, istihsan vasitəsilə aydın olur ki, yırtıcı quşların içdikləri suyun artığı murdar deyil, amma hər halda ondan istifadə etmək məkruhdur.

Əbu Hənifəni əhli-sünnə məzhəbində “imami-əzəm” (ən əzəmətli imam) adlandırırlar. Şafii onun barəsində deyirdi: “Fiqhdə insanlar Əbu Hənifənin balalarıdır”.

Əbu Hənifə öz dövrünün hökmdarları ilə yola getməmiş, buna görə də təqiblərə məruz qalmışdı. Hələ sonuncu Əməvi xəlifəsi Mərvan Himarın dövründə ona Kufə qazılığı təklif edilmişdi. Əbu Hənifə razılaşmadığı üçün şəhər valisinin əmri ilə onu şallaqladılar. Sonralar Abbasi xəlifəsi Mənsur ona Bağdad qazılığını (bəzi məlumatlara görə hətta qazılar qazısı məqamını) təklif etdi, lakin Əbu Hənifə bu dəfə də məsuliyyətli vəzifənin yükü altına girmək istəmədi. Mənsurun əmri ilə onu həbsə aldılar.

Əbu Hənifəni qazılıq vəzifəsini qəbul etməyə zorlamaq üçün hər gün dünənkindən 10 zərbə çox olmaqla şallaqlayırdılar. Zərbələrin sayı 100-ə çatanda alim vəfat etdi.

Əbu Hənifənin şəxsən qələmə aldığı heç bir əsər günümüzə gəlib-çatmamışdır.

Ona aid edilən bu kitablar isə şagirdləri tərəfindən tərtib edilmişdir: “əl-Fiqh əl-əkbər”, “əl-Fiqh əl-avsət”, “əl-Alim və-l-mütəəllim” və s.
Əbu Hənifənin fiqh məktəbi onun iki bacarıqlı şagirdi vasitəsilə inkişaf etdirilmişdir: Əbu Yusif və Mühəmməd Şeybani.

Hənəfiliyin yayılmasında Əbu Yusifin rolu, hər şeydən əvvəl qazılar qazısı vəzifəsini daşıması ilə bağlıdır. Əbu Yusif 18 il ərzində Bağdadın baş qazısı vəzifəsini yeri¬nə yetirmiş, Harun ər-Rəşidin əmri ilə ən məşhur əsəri olan “Kitab əl-xərac”ı qələmə almışdır.

Əbu Hənifənin ikinci məşhur tələbəsi Mühəmməd Şeybani Əbu Hənifədən əlavə Süfyan Sovri, Övzai, Malik ibn Ənəs və Əbu Yusifdən də dərs almışdı. Şeybani İmam Şafii ilə müasir idi, Harun ər-Rəşidin hüzurunda onunla elmi mübahisələr aparmışdı. Şafii etiraf edirdi ki, Şeybanidən bir dəvə yükü qədər elm öyrənmişəm.
Şeybani 805-ci ildə Rey yaxınlığındakı kəndlərin birində vəfat etdi. Həmin gün Rey şəhərində məşhur ərəb qrammatiki Kisai də dünyasını dəyişdi. Harun ər-Rəşid bu münasibətlə demişdi: “Fiqh elmi və ərəb dilçiliyi Reydə dəfn olundu”.

Hənəfi məzhəbi İraqda yaranmış, əsasən, şərq istiqamətində yayılmışdır. Orta əsrlərdə Abbasilər xilafətinin rəsmi məzhəbi kimi tanınırdı. Osmanlı imperiyası hənəfi məzhəbini bütün dünyada yaymış və onun çiçəklənməsi üçün şərait yaratmışdı. Hənəfi məzhəbi hal-hazırda Əfqanıstan, Pakistan, Türküstan (Orta Asiya dövlətləri), Türkiyə kimi ölkələrdə üstünlüyə malikdir, Balkan ölkələrinin müsəlmanları da hənəfidirlər. Suriya, Ərəbistan və Yəməndə, eləcə də, Azərbaycanda hənəfi məzhəbinin çoxlu ardıcılı var.