“Fatihə” surəsinin təfsiri (25-ci hissə əlavə edilib)

Birinci hissə

Fatihə surəsinin təfsiri silsiləsindən

Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim

Tarix boyunca Fatihə surəsinin təfsiri istiqamətində xeyli işlər görülmüşdür. Müxtəlif alimlərin surəyə yazdığı təfsirlərin həcmi bir neçə səhifədən bir neçə yüz səhifəyə kimi dəyişir.

Nümunə üçün qeyd edək ki, аyətullah Cavadi Amulinin qələmə aldığı “Təsnim” təfsirində Fatihəyə həsr edilmiş bölüm 350 səhifəyə yaxındır.

Təbiidir ki, məsumların nəinki bütöv Fatihə surəsi, hətta bircə “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayəsi barədə bilikləri bundan qat-qat artıq idi.

Bir gecə İmam Əli (ə) öz əmisi oğlu, yaxın səhabəsi və mahir Quran bilicisi Abdullah ibn Abbasın əlindən tutub qəbristanlığa apardı və Qurandan bir ayə oxumasını istədi. İbn Abbas “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayəsini oxudu. Bundan sonra İmam Əli (ə) “Bismillah”ın əvvəlindəki “ba” hərfinin mənasını sübh açılıncaya kimi təfsir etdi (Ayətullah Reyşəhri. Movsuətül-İmam Əli ibn Əbitalib, 10-cu cild, səh. 55).

İbn Abbasdan nəql edilən başqa bir rəvayətdə deyilir ki, gecələrin birində İmam Əli (ə) onunla birlikdə şəhər kənarına çıxmış, “əl-həmd” sözündəki 5 hərfin (əlif, lam, ha, mim və dal) hərəsinin təfsiri barədə bir saat danışmışdı. Sübh açılana kimi davam etmiş bu dərsdən sonra İbn Abbas deyirdi ki, Əlinin (ə) elmi ilə müqayisədə öz elmimin dərya kənarındakı gölməçə boyda olduğunu anladım (Nəbhani. Əl-Şərəf əl-müəbbəd li-Al-Mühəmməd, səh. 58).

İmam Əli (ə) bu ayənin tükənməz mənalarına işarə edərək buyurmuşdur: “Əgər istəsəm, “Bismillah”ın əvvəlindəki “ba” hərfinin mənalarını 70 dəvə уükü qədər incələyərəm” (Şeyx Süleyman Qunduzi Hənəfi. Yənabiül-məvəddə, 1-ci cild, səh. 205 və 3-cü cild, səh. 209).

Hənəfi alimi Şeyx Süleyman Qunduzi “əl-Yənabiül-məvəddə” kitabında “əl-Dürrül-münəzzəm” əsərinə istinadən yazır:

“Bil ki, bütün səmavi kitabların sirri Qurandadır. Quranda olanların hamısı Fatihədədir. Fatihədə olanların hamısı “bismillah”dadır. “Bismillah”da olanların hamısı onun “ba” hərfindədir. “Bismillah”ın “ba”sındakı hər şey isə onun altındakı nöqtədədir. İmam Əli (ə) də buyurub: “Mən “ba”nın altındakı nöqtəyəm” (Şeyx Süleyman Qunduzi Hənəfi. Əl-Yənabiül-məvəddə, 1-ci cild, səh. 213).

İmamın (ə) həqiqətən bu sözü söyləməsi tam sübuta yetməmişdir və bu kəlam hədis alimləri tərəfindən o qədər də mötəbər qəbul edilmir.

Çünki İmam Əli (ə) zamanında ərəb hərflərinə, o cümlədən, Quran yazısına nöqtə və hərəkə qoyulmadığı məlumdur. Lakin hədisin səhihliyini fərz etsək, ona belə bir şərh verə bilərik: “Ba” hərfinin nöqtəsi onu başqa hərflərdən fərqləndirir və ona mahiyyət verir. Əgər bu nöqtə olmasa, “ba” hərfi tanınmaz və heç bir məna daşımaz. Həmçinin, ümumilikdə nöqtə dərin fəlsəfi mənaya malikdir. Çünki bütün fiqurlar, yazılar nöqtədən başlayır və nöqtələrdən təşkil olunur.

Qurani-Kərimin bütün surələrinin əvvəlində (yalnız Tövbə surəsindən başqa) “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayəsi vardır. Hədislərdən belə anlaşılır ki, Qurandan əvvəl göndərilmiş müqəddəs kitablar da bu ayə ilə (yaxud buna uyğun məna daşıyan cümlə ilə) açılırmış. İmam Mühəmməd Baqirin (ə) aşağıdakı kəlamı də hə¬min fikri təsdiqləyir: “Bütün səmavi kitabların əvvəli “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim”dir (Şeyx Küleyni. Əl-Kafi, Namaz kitabı, Quran qiraəti babı, hədis 3).

Quran ayələrindən məlum olur ki, keçmiş peyğəmbərlər də hər bir mühüm işə “bismillah”la başlayırdılar.

Həzrət Nuh (ə) öz tərəfdarlarına tapşırmışdı ki, tufandan qabaq gəmiyə minərkən Allahın adını (“bismillah”) çəksinlər (Hud surəsi, ayə 41). Həzrət Süleyman (ə) da Səbə hökmdarı Bilqeysə məktubunu “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim”lə başlamışdı (Nəml surəsi, ayə 30).

Müsəlman şəxs hər işini “bismillah”la başlasa, o iş bərəkətli və xeyirli olar. İmam Əli (ə) buyurmuşdur: “Allahın bəndəsi dua oxumaq yaxud hər hansı işə başlamaq istəyərsə, “bismillah” deyər, bununla söyləmək istəyər ki, bu işi Allah xatirinə yerinə yetirir. Hər kim “Bismillahir- Rəhmanir-Rəhim”lə işə başlasa, о iş bərəkətli və uğurlu olar” (İmam Əskərinin (ə) təfsirindən).

Hədislərdə yemək yeyərkən, səfərə çıxarkən, övlad sahibi olmağa hazırlaşarkan, məscidə və evə daxil olarkən, qurban kəsərkən və s. hallarda “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” deyilməsi çox təkid edilmişdir.

Bu cümlə Allahla bəndə arasındakı əlaqə “qapı”sının kilidinə açardır. “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayəsi Allahın diqqət və rəğbətini bəndənin oxuduğu duaya və etdiyi əmələ doğru yönəldir. “Bismillah” Allaha xatir edilən hər bir hərəkətin qəbula yetişməsinə zəmanətdir. Axı, mömin şəxslərin şüarı budur: “Mənim namazım, qurbanlığım, həyatım və ölümüm aləmlərin Rəbbi olan Al¬lah üçündür” (Ənam surəsi, ayə 162).

(İkinci hissə)

(Fatihə surəsinin təfsiri silsiləsindən)

“Bismillah”ın insan həyatındakı əhəmiyyətini dərk etmək üçün alimlər belə bir misal çəkmişlər: Məlumdur ki, dünyada hər bir müəssisə öz məhsullarının üzərində xüsusi əlamət (nişan) qoyur.

Həmin müəssisənin irili-xırdalı bütün məhsulları bu nişanı daşıyır, bununla da məhsulun həmin müəssisəyə mənsubluğu sübuta yetir. Həmçinin, hər bir ölkənin böyük təşkilatları, idarələri, nümayəndəlikləri, yad sularda üzən gəmiləri belə, eyni bir bayraqla seçilir. Dövlət öz bayrağını bərkitməklə, bu bayraq altında olan hər şeyin ona mənsub olduğunu elan edir. Eləcə də, Allah-Taala istəyir ki, möminlər irili-xırdalı bütün əməllərini “bismillah”la başlayıb, bu əməllərə Allahın əlamətini (nişanını) vursunlar. Bununla da həmin əməllərin məhz Allah yolunda və Allahın razılığını qazanmaq naminə icra olunduğu isbat olar.

Həzrət Əlinin (a) səhabəsi Abdullah ibn Yəhya bir gün İmamın yanına gəldi. Oturarkən “bismillah” demədi, oturacaqdan sürüşüb yıxıldı, başı yerə dəyib yaralandı.

İmam Əli (a) mübarak əlini Abdullahın başına çəkəndə yara sağaldı. Son¬ra İmam ona müraciət edərək buyurdu:

“Məgər bilmirsən, Peyğəmbər Allah tərəfindən mənə buyurmuşdu ki, Allahın adı çəkilmədən başlayan hər bir iş uğursuzluqla sona çatar?” Abdullah təsdiq edib dedi: “Bundan sonra bu tapşırığı həmişə yerinə yetirərəm!” İmam əlavə etdi: “Əgər belə etsən, xoşbəxt olarsan və fayda qazanarsan”.

İmam Cəfər Sadiq (ə) bu əhvalatı söyləyəndən sonra belə buyur¬muşdur: “Çox olur ki, bizim tərəfdarlarımızdan bəziləri öz işinin əvvəlində “bismillah” demir və Allah onları narahatçılığa düçar edir ki, ayılsınlar…” (Şeyx Abbas Qummi. “Səfinətül-Bihar”, 1-ci cild, səh. 15).

Həzrət Muhəmməd Peyğəmbərdən (s) rəvayət edilən bir hədisdə oxuyuruq: “Bəndə “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” deyəndə Allah-Taala buyurar: “Bəndəm öz işini mənim adımla başladı. Demək, mən də onun işini bərəkətlə başa çatdırmalı və bərəkətli etməliyəm”.

Peyğəmbərimiz (s) başqa bir hədisdə buyurmuşdur: “Hər kəs bir işə başlasa, qəm-qüssə və çətinliklə üzləşsə, xalis niyyətlə özünü Allaha təslim edib “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” desin.

Bununla o, iki faydadan birini qazanar: ya bu dünyadakı ehtiyacı ödənmiş olar, ya da axirətdə Allah yanındakı nemətlərə sahib çıxar. Əlbəttə, axirətdə Allah yanında olan nemətlər mömin üçün daha yaxşı və qalarıdır” (İmam Əskərinin (ə) Fatihəyə təfsirindən).

Allahı yada salmadan başlanmış işdən, Allaha xatir olmayan əməldən xeyir-bərəkət ummaq mənasızdır: “Bismillahsız başlanan hər iş naqis və yarımçıqdır” (Muhəmməd Peyğəmbər (s).

“Bismillah” ayəsi о qədər fəzilətlidir ki, onu gözəl xətlə yazmağın da xeyli savabı vardır. Həzrət Əli (ə) buyurmuşdur: “Hər kim “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayəsini gözəl xətlə yazsa, mütləq cənnətə gedər”.
Hər surənin əvvəlində işlənən “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayələrinin Qurana aid olub-olmaması zəminində alimlər arasında fikir ayrılığı vardır. Bəziləri “Bismillah” ayələrini Quranın tərkib hissəsi hesab etməmiş və yalnız surələri bir-birindən ayırmaq üçün vasitə saymışlar.

Əhli-sünnə məzhəblərindən hənəfilikdə təkbaşına qılınan namazlarda Fatihədən əvvəl “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayəsini oxumaq sünnətdir.

Camaat namazında müqtədi “bismillah”ı deməz, Fatihədən sonra oxunan surəni isə “bismillah”la başlamaq məsləhət deyil. Malikilər namazda oxunan surələrin əvvəlində “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” söyləməyi məkruh sayırlar. Şafii məzhəbində bu ayə sürənin tərkib hissəsi sayılır və söylənməsi fərzdir. Uca səslə qiraət edilən surələrin “bismillah”ı da uca səslə deyilir. Hənbəli məzhəbində isə, “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayələri Qurandan sayılmır və namaz zamanı surədən qabaq astadan deyilməsi sünnətdir.

Həzrət Muhəmməd Peyğəm¬bər (s) namazda Fatihə surəsini oxuyarkən həmişə əvvəldə “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayəsini deyirdi (Əllamə Süyuti. Əl-İtqan fi ülumil-Quran).

Quran təfsirçilərinin sələfi Abdullah ibn Abbas “bismillah” ayəsinin surələrdən ayrı hesab edilməsini şeytan əməli sayaraq demişdir: “Quranın ən böyük ayəsini şeytan insanlardan oğurlayıb. Bu, “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayəsidir” (yux. mənbə).

Səhabələrdən biri İmam Cəfər Sadiqdən (ə) soruşdu: “Namazda Fatihə surəsini oxuyarkən “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayəsini deyimmi?

”İmam cavab verdi: “Bəli”. Səhabə yenə soruşdu: “Fatihədən sonra başqa surə oxusam, yenə “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” deyim?” İmam Sadiq (ə) buyurdu: “Bəli, de” (əl-Kafi, Namaz kitabı, Quran qiraəti babı, hədis 1). Həmçinin, İmam Sadiq (ə) buyur¬muşdur ki, əgər bir şəxs namaz¬da Fatihədən sonra oxunan surəni “Bismillahir-Rəhmanir- Rəhim”siz başlasa, gərək namazı yenidən qılsın” (yux. mənbə, hədis 2).

Məşhur təfsirçi Fəxr Razi öz təfsirində “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayəsinin Fatihəyə aid olduğunu sübuta yetirmək üçün 16 dəlil gətirmişdir.

Quran elmlərinin məşhur mütəxəssislərindən sayılan Əllamə Cəlaləddin Süyuti Şafii “əl-İtqan” kitabında “Bismillah” ayəsinin Qurana aid olması barədə rəvayətləri sadalayaraq yazırdı: “Bu rəvayətlər sübut edir ki, “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayəsinin Qurana aidliyi və surələrin əvvəlində nazil olması məna baxımından təvatür həddindədir” (Əgər çoxlu sayda hədis azacıq söz fərqi ilə eyni mənanı ifadə edərsə, buna “məna baxımından mütəvatir hədis” deyilir).

Bir gün Müaviyə camaat namazına imamlıq edərkən Fatihəni “bismillah”sız oxudu. Ca¬maat narahat olub etiraz etdi: “Bismillahı oğurladın, yoxsa unutdun?” (Möhsin Qiraəti. Təfsiri-Nur”, 1-ci cild, səh. 15).

(Üçüncü hissə)

Allah-Taala təsəvvürə gələn bütün gözəl ad və sifətlərin sahibidir. Onun adlarının sayı qeyri-məhduddur.

Dini mətnlərdə Allahın adlarından bir çoxu xatırlanmışdır. Həzrət Mühəmməd Peyğəmbərin (s) dilindən rəvayət edilən “Covşəni-kəbir” duası bu cəhətdən çox məşhurdur. Dua 100 hissədən ibarətdir, hər hissədə Allahın 10 adı sadalanır. Beləliklə, “Covşəni-kəbir” duasında üst-üstə Allahın 1000 gözəl adı çəkilir.

Allahın adlarından 99-u daha məşhurdur; bunları ümumilikdə “əsma əl-hüsna” (ən gözəl adlar) adlandırmışlar. Peyğəmbərimiz (s) buyurmuşdur: “Allahın 100-dən bir əskik (yəni 99) adı vardır” (Buxari. Əl-Came əl-səhih, Tovhid kitabı, 12-ci bab, hədis 22). İmam Cəfər Sadiq (ə) də Hişama xitabən buyurduğu hədisdə Allahın adlarının 99 olduğunu söyləmişdir (Şeyx Küleyni. Üsul əl-Kafi, Tovhid kitabı, 5-ci bab, hədis 2; Bihar əl-ənvar, 4-cü cild, səh. 186; Şeyx Səduq. Kitab əl-Tovhid və s). Qurani-Kərimdəki müvafiq məzmunlu ayələrin birində oxuyuruq: “Ən gözəl adlar Allahındır, Onu bu adlarla çağırın, Onun adlarını dananlardan əl çəkin; tezliklə öz əməllərinin cəzasına yetəcəklər” (Əraf, 180).

Allahın adlarından hər biri Onun sifət və xüsusiyyətlərindən birini ifadə edir. Məsələn, “Xaliq” adı Allahın yaradıcılıq sifətini, “Əlim” adı Onun sonsuz elmini, “Qədir” – hüdudsuz qüdrətini, “Bəsir” və “Səmi” – hər şeyi görüb eşitməsini, “Raziq” – məxluqata ruzi verməsini bildirir. Bu adların hamısı birtərəflidir, onların hər biri digərindən asılı olmayaraq müstəqil məna daşıyır.

Yalnız “Allah” adı Onun bütün sifətlərini əhatə edir və özündə birləşdirir. “Allah” kəlməsi Yaradanın bütün başqa adlarını əvəz etməyə qadirdir.

Deyilənlərin aydın olması üçün sadə bir misal gətirək. Aşağıda sadalanan sifətlərin hər biri insana aiddir və onun vücudunu xarakterizə edir: canlı, ikiayaqlı, nəfəs alan, yeyib-içən, artıb-çoxalan, doğulan, danışıb-eşidən, görən və s. Bu sifətlərin hər biri insana aid olsa da, ayrı-ayrılıqda götürüldükdə heç biri insanı hərtərəfli şəkildə xarakterizə etmir. Yəni bu sifətlərin heç biri digərlərini əvəz etməyə və obyekt (insan) barədə mükəmməl təsəvvür yaratmağa qadir deyil. Canlılıq xüsusiyyəti insanı heyvanlarla birləşdirir. Quşlar da insan kimi ikiayaqlıdır. Balıqlar da artıb-çoxalır. Cinlər də danışıb-eşidir.

Mələklər də görür və s. Yalnız “insan” sözü vasitəsilə biz, haqqında danışılan obyekt barədə real təsəvvür almağa nail oluruq.

Çünki insan adlanan varlıq yuxarıdakı xüsusiyətlərin hər birinə sahib olmalıdır. Lakin bu sifətlərdən birini və ya bir neçəsini daşıyan varlıq insan olmaya bilər. Deməli, “insan” kəlməsi həmin sifətlərin hamısını özündə birləşdirir və onları əvəz edir. Eləcə də, “Allah” kəlməsi “Qadir”, “Bəsir”, “Səmi”, “Əlim”, “Raziq” və s. sifətlərin məcmusunu özündə ehtiva edir.

Təfsir kitablarında “Allah” sözünün çoxlu mənaları verilmişdir. Məsələn:

a) Allah – bütün cəmal və cəlal sifətlərini Özündə birləşdirən zatdır.

b) Allah – sitayişə layiq olan yeganə məbuddur.

c) Allah – bəla və çətinliklər məngənəsinə düşmüş insanın pənah apardığı həqiqi yardımçıdır (Haşim Herisi. Quran məktəbində (təfsir dərsləri), səh. 13).

İmam Əlidən (ə) “Allah” sözünün mənasını soruşdular. Belə cavab verdi: “Allah Odur ki, bütün yaradılmışlar çətinlik və ehtiyac içində olarkən, hər şeydən ümidlərini üzüb hər kəslə rabitəni kəsər və yalnız Ona valeh olub özlərini unudarlar” (Ayətullah Əmini. Fatihət əl-Kitabın təfsiri, səh. 34).

İmam Musa Kazim (ə) “Allah” kəlməsinin mənası barədə buyurmuşdur: “O, hər xırda və böyük əşyanın sahibidir” (Əl-Kafi, Tovhid kitabı, 14-cü bab, hədis 3).

Morfoloji baxımdan “Allah” kəlməsinin mənasına gəlincə, bu barədə iki əsas nəzəriyyə mövcuddur:

1. Hişam ibn Həkəm adlı savadlı və imanlı səhabə İmam Cəfər Sadiqdən (ə) soruşdu: “Allah” adı hansı sözdən yaranıb və onun kökü nədir?” İmam Sadiq (ə) cavab verdi: “Allah” adı “ilah” (pərəstiş olunan) kəlməsindən qaynaqlanır” (yux. mənbə, hədis 2).

2. Bəzi təfsirçilər, o cümlədən, mərhum Ayətullahül-üzma Seyyid Əbülqasim Xoyi bu fikirdədir ki, “Allah” adı ərəbcə həm “örtünmək, gizli qalmaq”, həm də “yüksəklik və ucalıq” mənalarını bildirən “lahə” kəlməsindən qaynaqlanır.

Bu nəzəriyyəyə görə, Allah elə yüksək məqama malik uca zatdır ki, heç bir əskiklik Ona yol tapa bilməz.

O, Öz sonsuz nişanələri (ayətləri) ilə tam aşkardır, eyni zamanda, insan gözündən gizli və bəşər ağlının dərketmə səviyyəsindən çox ucadır (Seyyid Xoyi. Əl-Bəyan fi təfsir əl-Quran, 2-ci cild, səh. 740).

(Dördüncü hissə)

“Bismillahi-Rəhmani-Rəhim”

“Rəhman” və “Rəhim” sözlərinin hər ikisi “rəhm” kökündən olsalar da, fərqli mənalara malikdir. Əks halda, onların hər ikisinin eyni ayədə işlənməsi məntiqsiz olardı.

Bəzi təfsirçilərin fikrincə, “Rəhman” adı Allahın bu dünyada, “Rəhim” adı isə axirətdə mərhəmətli olmasını ifadə edir. Digər nəzəriyyəyə görə, “Rəhman” adı Allahın hamıya (istisnasız olaraq), “Rəhim” adı isə yalnız möminlərə münasibətdə mərhəmətli olduğunu göstərir (bax: Təbəri təfsiri).

Lüğət kitablarında daha bir nəzəriyyəyə rast gəlirik: “Allahın mərhəməti iki cürdür. Bunlardan biri “Rəhman” adlanır və o, Allahın dünyanı, bəşər növünü yoxdan var etməsidir. İkinci isə “Rəhim”dir, yəni Allah-Taalanın varlıq aləminə verdiyi həyat bəxşişini daimi saxlaması və kamil etməsidir” (A.Ş.Mehrin. Quran kəlmələrinin kamil lüğəti, səh. 197). Göründüyü kimi, burada “Xaliq” və “Rəbb” adları ilə bənzərlik vardır.

Mərhum Ayətullahül-üzma Seyyid Əbülqasim Xoyi “Fatihə” surəsinə yazdığı təfsirdə daha əhatəli və dərin mənalı nəzəriyyə ilə çıxış etmişdir:

“Müfəssirlərin əksəriyyəti və dilçilərin bir qismi demişlər ki, “Rəhman” sözü rəhmətin (mərhəmətin) mübaliğə formasıdır… Bu, həmin anlayışın ümumiliyini, əhatəliliyini və bütövlüyünü bildirir; sübut edir ki, Allahın rəhməti bütün yaradılmışları əhatə edir. Buna görə Quranın heç bir ayəsində deyilmir ki, Allah insanlara yaxud möminlərə münasibətdə Rəhmandır. “Rəhman” kəlməsi heç zaman insan növü ilə, möminlərlə yaxud hər hansı başqa qrupla məhdudlaşmır” (Ayətullahül-üzma Seyyid Əbülqasim Xoyi. Əl-Bəyan, 2-ci cild, səh. 742).

Həqiqətən, Allah-Taala bütün yaratdıqlarına nisbətdə Rəhmandır. Günəş istiliyindən, havadan, sudan həm bitkilər, həm heyvanlar, həm də insanlar bərabər surətdə faydalanırlar.

Allah məxluqatın hamısı üçün ayrı-ayrılıqda ruzi yetirir. Bu dünyada hətta kafirlər də Allahın rəhmətindən məhrum deyillər. Onlar da möminlərlə yanaşı dünya nemətlərindən istifadə edirlər. Bu, belə də olmalıdır. Axı, Allah-Taala öz yaratdıqlarına münasibətdə zalım ola bilməz, onları taleyin ixtiyarına özbaşına buraxmaz. Allah kafirlərə də mərhəmət göstərməklə onlara öz səhvlərini başa düşmək, haqqı görmək və tövbə etmək şansı verir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Allah-Taalaya məxsus 99 ən gözəl addan ikisi istisna edilməklə, hamısı Allahın qeyri-məxsusi, ümumi adları hesab olunur. Bu adları daşımaqda insanlar Allaha şərik ola bilərlər. Yəni insana Qadir, Kərim, Lətif, Cabbar və s. adların verilməsinin eybi yoxdur. Yalnız iki ad – Allah və Rəhman adları Yaradanındır və Ondan başqa heç kəs bu iki ada sahib olmağa layiq deyildir. Buna görə insana Allah və Rəhman adlarının qoyulması haramdır (Ayətullah Dəstğeyb. Qurandan bilgilər, səh. 42).

Əgər bu adlar insana verilərsə, mütləq əvvəlinə “əbd” kəlməsi artırılmalı, yəni “Əbdullah” (Allahın bəndəsi) və “Əbdürrəhman” (Rəhmanın bəndəsi) şəklinə salınmalıdır.

“Rəhman” adının yalnız Allaha olmasının sübutu Qurani-Kərimin mübarək ayələridir. Müqəddəs Kitabımızda Yaradan həm “Allah”, həm də “Rəhman” adları ilə vəsf edilir.

Məsələn:

“Söylə: istər Allahı çağırın, istərsə də Rəhmanı; gözəl Adlar Onundur” (İsra, 110).

“Rəhmanla əhd bağlayanlardan başqa heç kimə qiyamətdə şəfaət olunmayacaq” (Məryəm, 87).

“Rəhmana yaraşmaz ki, Özünə övlad götürsün” (Məryəm, 92).

“Bu, Rəhmanın vədidir və elçilər (peyğəmbərlər) düz deyirdilər” (Yasin, 52).

Həzrət İmam Cəfər Sadiq (ə) bu barədə buyurmuşdur: “Rəhman ümumilik sifətinə malik (yəni bütün canlılara mərhəmətli) xüsusi addır.

Rəhim isə xüsusilik sifətinə malik (yəni yalnız möminlərə münasibətdə mərhəmətli) ümumi addır” (Nur əl-səqəleyn təfsiri, “Fatihə” surəsi, hədis 54).

(Beşinci hissə)

“Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim”

“Rəhim” kəlməsi ərəb dilində “fəil” babına tabedir. Bu babda olan sözlər, onlara məxsus sifətin daimi, spesifik və qaları olmasını ifadə edir.

Məsələn, ərəb dilində “qüdrətli” mənasını ifadə etmək üçün həm “qadir”, həm də “qədir” sözü işlənə bilər. Bu iki sözün fərqi odur ki, “qadir” kəlməsi əşyanın müəyyən zaman anında qüdrətə malik olduğunu bildirir və qüdrətin iktisabi (qazanılan) olduğunu bəyan edir. Halbuki, “qədir” kəlməsi qüdrət sifətinin həmişə olduğunu və gələcəkdə də olacağını xəbər verir. Qadir şəxsin bir zamanlar qüdrətli olmaması mümkündür. Lakin qədir həmişə qüdrətlidir, onun qüdrəti sonradan qazanılma deyil, öz zatındadır.

Yaxud “salim” sözü obyektin hal-hazırda salamat olduğunu bildirir. “Səlim” sözü isə onun zatən salamat olduğunu və salamatlıq xüsusiyyətinin ondan ayrılmazlığını ifadə edir. Beləliklə, “Rəhim” adı Allahın mərhəmətinin sonradan qazanılma deyil, zati olduğunu bəyan edir. Allah həmişə mərhəmətli olmuş və olacaqdır. Onun mərhəmətsiz vaxtı təsəvvür edilə bilməz. Onun mərhəməti heç vaxt tükənməyəcək: “Allah hər şeyin məbududur.

O, bütün yaratdıqlarına qarşı Rəhmandır və yalnız möminlərə qarşı Rəhimdir” (Üsul əl-Kafi, Tövhid kitabı, 16-cı bab, hədis 1; Şeyx Səduq. Məani-l-əxbar, səh.3).

Alimlərin fikrincə, Allah bu dünyada bütün məxluqata qarşı Rəhman olsa da, Onun Rəhimliyi, yəni mərhəmətinin əbədiliyi yalnız möminlərə şamildir. Kafirlər Allahın Rəhman sifətindən faydalansalar da, Rəhim sifətinin nemətlərindən məhrumdurlar. Onlara göstərilən ilahi mərhəmət məhduddur, müvəqqətidir, qiyamət günündə ədalət məhkəməsi qurulduqdan sonra bu ilahi mərhəmət sona çatacaq və onun yerini ilahi əzab tutacaq (Seyyid Xoyi. Əl-Bəyan, 2-ci cild, səh. 746). Həzrət Muhəmməd Peyğəmbərin (s) dilindən rəvayət ediblər ki, Həzrət İsa (ə) buyurmuşdur: “Rəhman – dünyada rəhmandır, Rəhim – axirətdə rəhimdir” (Nur əl-səqəleyn təfsiri, hədis 53).

Ayənin irfani məna aləmi

Hədislərdə “bismillah”ın irfani izahı barədə də məlumatlar verilmişdir. İmam Cəfər Sadiq (ə) bu kəlmənin hərflərinin simvolik irfani mənalarını belə bəyan etmişdir: “Ba hərfi Allahın gözəlliyinə (bəhaullah), sin hərfi Allahın nuruna (sənaullah), mim hərfi isə Allahın böyüklüyünə işarədir (məcdullah, bəzi hədislərdə axırıncı hərf Allahın mülkü (mülküllah) kimi izah olunub)” (Şeyx Səduq. Məani-l-əxbar, səh. 3).

Ariflər deyiblər ki, Quranın bütün cövhəri “Fatihə” surəsində toplanıb. “Fatihə”nin bütün mənası “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayəsindədir.

Ayənin bütün məna və məzmunu “bism” kəlməsindədir. “Bism”in cövhəri “ba” hərfində, “ba”nın cövhəri isə onun altındakı nöqtədə gizlənib. Möminlərin əmiri və ariflərin imamı Həzrət Əli əleyhissalam buyururdu ki, mən “bismillah”dakı “ba”nın altında olan nöqtəyəm. Bununla Əli (ə) Allah yanında malik olduğu məqamı və varlıq aləmindəki mövqeyini bəyan edirdi (Şeyx Süleyman Qunduzi Hənəfi. Yənabi əl-məvəddə, 1-ci cild, səh. 213).
İmam Rza (ə) buyurmuşdur ki, “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayəsinin ismi-əzəmə yaxınlığı göz bəbəyinin gözə yaxınlığından daha artıqdır (Nur əl-səqəleyn təfsiri, hədis 25).

Hürufilərin sələfi sayılan Əbül-Abbas Buni isə iddia edirdi ki, İsa Peyğəmbər (ə) “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayəsini oxumaqla möcüzələr göstərirmiş və bu ayə elə ismi-əzəmin özüdür (K.M.Şeybi. Şiəlik və sufilik, səh. 186).
Allahın sonsuz mərhəmətinin sübutlarından biri də budur ki, Qurani-Kərim Yaradanın “Cəbbar”, “Qəhhar” (yəni zalımlara əziyyət verən) kimi adları ilə deyil, “Rəhman” və “Rəhim” adları ilə açılır. İnsan Quranı açıb ilk ayəni oxuduqda qəlbi Allahın mərhəmətinə ümidlə dolur və bu, ona rahatlıq, arxayınlıq verir. Eyni zamanda insan axirətdə Allahın mərhəmətindən faydalanmaq istədiyi üçün imanlı həyat tərzi sürməyə, ilahi qanunlara riayət etməyə çalışır.

Maraq doğuran suallardan biri də budur ki, niyə “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayəsində əvvəlcə “Rəhman”, sonra “Rəhim” adı xatırlanır, bu ardıcıllığın mənası nədir?

Bu sualın bir neçə cavabı vardır:

Əvvəla, “Rəhman” Allahın xüsusi adı olduğu üçün ümumi addan (“Rəhim”dən) öndə gəlir.
İkincisi, Allahın rəhmanlığı hamıya, rəhimliyi isə yalnız möminlərə şamil olduğu üçün birinci ad əvvəldə gəlir.
Üçüncüsü, Rəhman bu dünyada, Rəhim isə axirətdə mərhəmətlidir. Dünya axirətdən əvvəl olduğu üçün “Rəhman” kəlməsi “Rəhim” adından irəlidədir. Dördüncüsü, həlledici və ən lazımlı mərhəmət axirətə məxsusdur, ona görə “Rəhim” adı sonda gəlir.

(Altıncı hissə)

Həzrət Mühəmməd Peyğəmbər (s) buyurmuşdur: “Bəndə “əlhəmdu lillahi rəbbil-aləmin” deyəndə” Allah-Taala belə buyurar: “Bəndəm mənə həmd edir.

Başa düşür ki, aldığı hər nemət Mənim tərəfimdən verilir. Hər bəlanı Öz mərhəmətimlə ondan uzaqlaşdıran da Mənəm. Ey mələklər, şahid olun ki, bu bəndəmə verdiyim dünya nemətlərinin üzərinə axirət nemətlərini də əlavə edirəm. Dünya bəlalarını da ondan uzaqlaşdırıram” (Şeyx Səduq. Əmali, məclis 33, hədis 1).

Qurani-Kərimdə “həmidə” feilindən qaynaqlanan sözlər 68 dəfə, “əl-həmd” kəlməsi isə 38 dəfə işlənmişdir. Müqəddəs Kitabın “Fatihə”dən əlavə daha dörd surəsi “əlhəmdu lillah” ifadəsi ilə başlayır: “Ənam” (6-cı surə), “Kəhf” (18-ci surə), “Səbə” (34-cü surə) və “Fatir” (35-ci surə).

Allah-Taalanın ən gözəl adlarından (əsmaül-hüsna) biri “Həmid”dir, Peyğəmbərimizin (s) adı “Mühəmməd”, ləqəbləri “Əhməd” və “Mahmud”dur.

Bu adların hamısı “həmd” kökündəndir və həmd edilən obyektin dərəcələrini ifadə edir. Lüğət alimləri qeyd etmişlər ki, ərəb dilində tərif və razılıq məqsədi ilə üç söz işlədilir: “mədh”, “şükür” və “həmd”.

Mədh – hər hansı canlını və ya cansız cismi tərifləyib öymək deməkdir. Mədh olunan obyektin mədhə layiq hərəkət etməsi həm ixtiyari, həm də qeyri-ixtiyari ola bilər. Məsələn, insanın gözəl şəkillər çəkməsi ixtiyari sifətdir. İnsan bu qabiliyyəti öz zəhməti ilə qazanır. Lakin Günəşin parlaqlığı, mirvari dənəsinin saflığı, bir nəfərin zahiri gözəlliyi qeyri-ixtiyaridir və onların özündən asılı deyil.

“Şükür” sözü isə müəyyən yaxşılıq və mənfəət müqabilində edilən minnətdarlığı bildirir. Yəni kimsə insana yaxşılıq edib fayda verməlidir ki, insan ona şükür etsin. Deməli, şükür razılıq cavabıdır, müsbət reaksiyadır (dilimizdəki “təşəkkür” sözü də bu mənanı bildirir).

“Həmd” kəlməsi bunların hər ikisindən daha uca bir məfhumdur. Bir obyekt o zaman həmdə layiq olur ki, tərifəlayiq hərəkəti öz istəyi əsasında həyata keçirsin.

Cansız və ixtiyarsız cisimlərə həmd olunmaz. Həmçinin, şükürdən fərqli olaraq, bir kəsin başqasına həmd etməsi üçün ondan şəxsi mənfəət əldə etməsi şərt deyil. Həmd təmənnasız tərifdir, vicdanın təhriki ilə və agahlıq əsasında yerinə yetirilir. İnsan heç üzünü görmədiyi, görsə də, şəxsi mənfəət almadığı bir şəxsin yaxşı əməllərini eşidib ona tərif deyirsə, onu həmd etmiş sayılır.

Həmdi mədhdən fərqləndirən cəhətlərdən biri də budur ki, mədhin səbəbi həm zahiri gözəllik, həm də mənəvi zənginlik ola bilər.

Yəni insanı həm sifətinin qəşəngliyinə, boyunun ucalığına, bədəninin mütənasibliyinə görə, həm də elminə, bacarığına, səxavətinə, imanına görə mədh etmək olar. Lakin həmd yalnız mənəvi gözəlliyə, əxlaqi kamilliyə görə edilir. Obyektin batini aləmi, hərəkətləri və xasiyyəti onu həmd olunmağa layiqli edir. Bu səbəbdən təfsir və lüğət alimləri demişlər: Hər bir həmd özü-özlüyündə mədhdir, amma hər mədh isə həmd sayılmaz. Öz növbəsində, hər bir şükür həmddir, amma hər bir həmd şükür deyil (Çünki yuxarıda dediyimiz kimi, şükür yalnız təmənnalı, həmd isə həm təmənnalı, həm də təmənnasız razılıqdır).

(bax: Rağib İsfahani. Əl-Müfrədat, 1-ci cild, səh. 541;

Ayətullah Seyyid Əbülqasim Xoyi. Əl-Bəyan təfsiri, 2-ci cild, səh. 774;

Seyyid Mustafa Dəşti. Məarif və məariyf, 4-cü cild, səh. 659;

“Təfsiri-nümunə”, 1-ci cild, səh. 28).

Təfsir edilən ayədə Allah-Taala həmd olunmaq sifətini Özünə aid etmiş və “həmd aləmlərin rəbbi olan Allaha məxsusdur” buyurmuşdur.

İslam alimlərinin əqidəsincə, əsil və vasitəsiz həmdə yalnız Allah-Taala layiqdir. Allahdan başqa heç kim dolğun və mütləq həmdə layiq ola bilməz. Hətta başqalarına edilən həmdlər də son mənada Allahın müqəddəs zatına qayıdır.

(Yeddinci hissə)

Allah-Taala Öz nurunu varlıq aləmindən əsirgəsə, bütün aləm yox olar. Allah sanki bir çıraq kimi kainatı nura qərq edir, onların zahir olmasına, yoxluqdan (zülmətdən) varlığa (nura) çevrilməsinə imkan yaradır.

Əgər bu çıraq sönsə, hər şey zülmətə qərq olar, yox olar. Beləliklə, aydın olur ki, İslam fəlsəfəsində müstəqil surətdə başqasından asılı olmayaraq mövcud olan yeganə varlıq Allahdır. Ondan başqa hər şeyin mövcudluğu nisbidir və möhtacdır. Elə Qurani-Kərimdəki “Allah ehtiyacsızdır” (İxlas, 2) və “Allah ehtiyacsızdır, siz isə ehtiyaclısınız” (Mühəmməd, 38) ayələri də bu həqiqəti bəyan edir.

İslam maarifində Allahın gözəl adları və gözəl sifətləri sonsuzdur. Bütün kainat Allahın ad və sifətlərinin təzahürüdür. Demək, bütün aləm elə “əsmaüllah”dır (Allahın adlarıdır) İnsan Allahın zatını dərk etməyə acizdir, ona görə də yalnız Allahın adlarını dərk edə bilər.

“Fatihə” surəsinə yazılmış təfsirlərdən birində oxuyuruq: “Allah-Taalanın müqəddəs zatı insanın dərketmə səviyyəsi üçün əlçatmaz zirvədir.

Hətta bəşəriyyətin ən elmlisi və ən şərəflisi olan Sonuncu Peyğəmbər belə, ilahi zatı anlamaqda acizdir. Bu zatın məqamını Allahın Özündən başqa heç kim dərk edə bilməz. Bəşərə mümkün olan şey – Allahın adlarını (əsmaüllahı) dərk etməkdir. Allahın adları da müxtəlif məqam və səviyyələrə malikdir. Bəzi məqamları biz də anlayırıq, bəzi məqamları isə yalnız övliyalar, Peyğəmbər və ondan təlim almış şəxslər anlaya bilərlər. Bütün aləm ismullahdır (Allahın adıdır).

Ad nişanə olduğu üçün aləmdəki bütün varlıqlar da Allahın müqəddəs zatının nişanələridir. Bəziləri bu nişanələrin dərinliyinə nüfuz edib necəliyini anlaya bilərlər. Bəziləri isə yığcam şəkildə yalnız nişanələrin varlığını başa düşməyə qadirdirlər…” (Ayətullah Xomeyni. Fatihə surəsinin təfsiri, səh. 7).

Kitabın başqa bir yerində deyilir: “Bütün aləm diridir və ismullahdır. Hər şey Allahın adıdır, siz özünüz Allahın adlarındansınız.

Diliniz, əliniz həmd edərkən, dodaqlarınızın hərəkəti, qəlbinizin döyüntüsü, nəbzinizin vurması, əsən küləklər Allahın adlarındandır. Biz elə bilirik ki, müstəqil şəkildə mövcuduq, amma belə deyil. Əgər mövcudat aləmində təcəlla edən o şüa aradan getsə, bütün mövcudat öz varlıq şəklindən çıxar və ilkin formaya (yoxluğa, zülmətə) qayıdar. Varlığın davamı həmin təcəllaya bağlıdır. Allah-Taalanın təcəllası ilə bütün aləm var olub. Bu təcəlla və əsl nur varlığın həqiqətidir, yəni ismullahdır” (səh. 13).

Nəticə olaraq bir daha vurğulayırıq ki, kainatda hər kimə həmd edilsə, son mənada Allaha həmd edilmişdir. Allahdan savayı hər şey Allahın nişanəsi olduğu üçün bütün həmdlərin də son və həqiqi ünvanı Allahdır.
Dini və dünyəvi elmlər sahəsində zəmanəsinin yeganəsi olmuş mərhum Şeyx Bəhai (1547-1621) də Allah-Taalaya həsr etdiyi irfani şeirlərinin birində bu mövzuya toxunub. Bu şeir Bəhai tərəfindən “Xəyali” adlı şairin qəzəlinə təxmis kimi yazılıb və 7 bənddən ibarətdir. Aşağıda təxmisin bəzi bəndlərinin fars dilindən tərcüməsi verilir:

Hansı qapını döysəm, o evin sahibi Sənsən,

Haraya getsəm, sarayların nuru Sənsən,

İrfan məclislərində əsl sevgili Sənsən,

Kəbə və bütxanadan mənim məqsədim Sənsən,

Nəzərimdə tutduğum yalnız Sənsən, Kəbə və bütxana bəhanədir.

Bülbül çəmənlikdə gül üzündən bir nişanə gördü,

Pərvanə alovun içinə girdi və nuru aşkar gördü,

Arif Sənin üzünün sifətlərini qocada və cavanda gördü,

Yəni hər yerdə Yarın üzünün əksini görmək olar,

Divanə mənəm ki, (Səni axtararaq) qapı-qapı gəzirəm.

Aqil insan ağıl qanunları əsasında Sənin yolunu gedir,

Divanə hər şeyi tərk edib, sənin dinini izləyir,

Bu bağın hələ açılmamış qönçəsi belə, (Sənin) ətrini verir,

Hər kəs bir dil ilə Sənə həmd deyir –

Xanəndə qəzəl oxumaqla, bülbül öz təranəsi ilə.

(Səkkizinci hissə)

Həmd etməyin faydaları

İmam Cəfər Sadiqdən (ə) soruşdular: “Hansı əməl Allahın ən çox xoşuna gəlir?” Cavab verdi: “Ona həmd etmək” (Üsul əl-Kafi, Kitab əl-dua, bab 27, hədis 2).

İslam müqəddəslərindən rəvayət edilmiş hədislərdən məlum olur ki, Allahın verdiyi nemətlərə görə həmd etmək həmin nemətlərin daha da artmasına səbəb olar. Əksinə, nankorluq edib Allahın həmdini yerinə yetirməyən şəxsin xeyir-bərəkəti çəkilər. Mərhum Şeyx Səduq “Əmali” kitabında Həzrət Mühəmməd Peyğəmbərdən (s) bu hədisi rəvayət edib:

“Bəndə “əl-həmdu lillahi Rəbbil-aləmin” ayəsini deyəndə Allah-Taala mələklərə xitab edib buyurar: “Bəndəm Mənə həmd etdi. Şəhadət verib təsdiq etdi ki, aldığı hər nemət Mənim tərəfimdən verilib, hər bəladan yalnız Mənim mərhəmətim sayəsində xilas olur. Siz də şahid olun ki, bu bəndəmə verdiyim dünya nemətləri üzərinə axirət nemətlərini də əlavə edirəm, dünya bəlalarını onlardan uzaqlaşdırdığım kimi axirət əzabını da ondan uzaqlaşdırıram” (Şeyx Səduq. Əmali, məclis 33, hədis 1).

İmam Əli ibn Əbutalib (ə) öz qısa kəlamlarında Allaha həmd etməyin faydalarını belə açıqlamışdır: “Kim Allaha həmd etsə, daha da ehtiyacsız olar” (Ğürər əl-hikəm, 9098-ci kəlam). “Hər kim nemətdən sonra həmd etsə, Allah bu həmdi onun üçün nemət artımının açarı qərar verər” (Ğürər əl-hikəm, 8898-ci kəlam).

Allahın lütf və mərhəmətindəndir ki, Ona həmd etməklə bəzi xəstəliklərdən də şəfa tapmaq mümkündür.

Həzrət Əli (ə) buyururdu ki, hər kim asqırandan sonra “əl-həmdu lillahi Rəbbil-aləminə əla kulli hal” (“Hər bir halda, hər zaman aləmlərin Rəbbi olan Allaha həmd olsun”) desə, o adamın qulaqları və dişləri ağrımaz” (Həvizi Şirazi. Nur əl-səqəleyn təfsiri, 1-ci cild, səh. 16).

Hər bir duanın Allah tərəfindən qəbul edilməsinin şərtlərindən biri də duadan əvvəl Allaha həmd etməkdir. Bu barədə İmam Sadiq (ə) belə buyurub: “Əvvəlində həmd olmayan hər bir dua yarımçıq və naqisdir” (Üsul əl-Kafi, Kitab əl-dua, 27-ci bab, hədis 6). Başqa bir hədisdə buyurulur: “Hər kim Allahdan dünya və axirətə aid bir hacət (istək) istəsə, həmdü-səna ilə başlasın, Peyğəmbərə və Onun Əhli-beytinə salavat göndərsin, sonra istəyini diləsin” (Şeyx Təbrisi. Məkarim əl-əxlaq).

Necə həmd etməliyik?

İnsan hər bir halda Allaha həmd etməlidir. Əsl mömin həm yaxşı, həm də pis gündə Allahın həmdini yerinə yetirər. Çünki Allahdan gələn hər nemət və hər qəza məsləhət üzündəndir.

İnsan hər müsibətlə üzləşəndə başa düşməlidir ki, bundan daha dəhşətli bir bəla ilə qarşılaşa bilər. İnsan dərk etməlidir ki, Allah hər bəlanı verdiyi kimi almağa da qadirdir və düşdüyü ağır vəziyyətdən insanı yalnız səbir, həmd və təvəkkül xilas edə bilər.

Həzrət Mühəmməd Peyğəmbəri (s) sevindirən bir hadisə baş verəndə buyurardı: “Əl-həmdu lillahi əla hazihin-nemə” (“Bu nemətə görə Allaha həmd olsun”). Əksinə, başına bir müsibət gəlsəydi, deyərdi: “Əl-həmdu lillahi əla kulli hal” (“Hər halət üçün Allaha həmd olsun”) (Üsul əl-Kafi, Kitab əl-iman və-l-küfr, Şükr babı, hədis 19).
Başqa bir hədisdə deyilir ki, Peyğəmbər (s) insan bədənində 360 damar olduğunu bildirmişdir; bunların 180-i sakit, 180-i hərəkətdədir.

Əgər hərəkətli damarlar aram olsa, yaxud sakit damarlar hərəkətə gəlsə, insan yata bilməz. Həzrət Rəsulullah (s) hər səhər bu damarların sayı qədər (360 dəfə) həmd edib deyərdi: “Əl-həmdu lillahi Rəbbil-aləminə kəsirən əla kulli hal” (“Aləmlərin Rəbbi olan Allaha hər halət üçün çoxlu həmd olsun”). Axşamlar da bu zikri həmin miqdarda təkrar edərdi (Üsul əl-Kafi, Kitab əl-dua, 27-ci bab, hədis 4). Peyğəmbərimiz (s) buyururdu ki, behiştə ilk daxil olanlar – həm yaxşı, həm də pis günlərində Allaha həmd edənlər olacaq (Dəşti. Məarif və məariyf, 4-cü cild, səh. 660).

(Doqquzuncu hissə)

Həmd edərkən həddən artıq təmtəraqlı ibarələr işlətmək və xüsusi ayinlər icra etmək lazım deyil, əsas şərt niyyətin xalisliyidir.

Allaha təmiz qəlblə, tam səmimiyyət və ixlasla bircə dəfə “əl-həmdu lillah” deyə həmd etmək kifayətdir. Səhabələrdən biri rəvayət edir ki, bir gün İmam Cəfər Sadiqin (ə) atı itdi. İmam buyurdu ki, əgər at tapılsa, Allaha layiq olduğu şəkildə şükr edəcəyəm. Az sonra atı tapıb gətirdilər. İmam bircə dəfə buyurdu: “Əl-həmdu lillah”. Yanındakılardan biri İmamdan qeyri-adi təmtəraqlı şükr gözlədiyi üçün soruşdu: “Sənə fəda olum, məgər demədinmi ki, Allaha layiq olduğu kimi şükr edəcəyəm? ”İmam Sadiq (ə) də ona sualla cavab verdi: “Məgər eşitmədinmi ki dedim: Əl-həmdu lillah?” (Üsul əl-Kafi, Kitab əl-iman və-l-küfr, şükr babı, hədis 18).
İslam mənbələrindəki hədislərə müraciət etsək görərik ki, məsum imamlar insanların Allaha həmd etməsini yüksək qiymətləndirmiş, hər bir nemətin Allah tərəfindən verildiyini, başqa şəxslərin yalnız vasitəçi olduğunu dərk edən insanları razılıqla qarşılamışlar.

Bir gün İmam Cəfər Sadiq (ə) öz səhabələri ilə birlikdə Minada (Məkkə yaxınlığında həcc əməlləri icra edilən məkanların birində) üzüm yeyirdi.

Bir dilənçi onlara yaxınlaşıb pay istədi. İmam bir üzüm salxımını götürüb ona təklif etdi. Dilənçi qəbul etməyib pul istədi. İmam bu nankorluğu görəndə buyurdu: “İstədiyin payı Allah verər”. Dilənçi inciyib getdi, az sonra yenə qayıdıb heç olmasa, o üzüm salxımını verməsini xahiş etdi. İmam əvvəlki cavabı təkrar etdi.

Bir müddət sonra başqa bir dilənçi onlara yaxınlaşdı. İmam Sadiq (ə) süfrədən üç üzüm giləsi götürüb ona uzatdı. Dilənçi üzümləri alıb belə söylədi: “Həmd olsun aləmlərin Rəbbi olan o Allaha ki, mənə ruzi verdi”. İmam iki ovcunu üzümlə doldurub dilənçiyə verdi. Dilənçi bu payı da razılıqla aldı, “əl-həmdu lillahi Rəbbil-aləmin” söylədi.
İmam yanındakı xidmətçilərdən birinə sarı dönüb soruşdu: “Yanında nə qədər pul var?” Xidmətçi 20 dirhəm pul olduğunu söylədi. İmam tapşırdı ki, həmin məbləği dilənçiyə versin.

Dilənçi pulu alıb belə dua etdi: “Əl-həmdu lillah. Ey Allah, bu nemət Səndəndir, Sən vahidsən və şərikin yoxdur”. Həzrət İmam əynindəki köynəyi çıxarıb ona bağışladı. Dilənçi köynəyi geyinib, əvvəlcə Allaha şükr etdi, sonra İmama təşəkkürünü bildirdi və çıxıb getdi.

Hədisin rəvayətçisi deyir ki, əgər o dilənçi bu dəfə də yalnız Allaha həmd etsəydi və İmamı təşəkkürə şərik etməsəydi, İmam ona yenə nə isə verəcəkdi və bu bəxşişər sonsuzluğa qədər davam edərdi (Füru əl-Kafi, Kitab əl-zəkat, Nəvadir babı, hədis 12).

Rəbb

Allahın gözəl adlarından biri və bəlkə də ən məşhuru “Rəbb”dir. Ərəb dilindən tərcümədə “rəbb” bəsləyən, tərbiyə edən mənasını verir.

Dilimizdə işlənən “tərbiyə”, “mürəbbi” kimi sözlər də bu kökdən qaynaqlanır. Məşhir lüğət alimi Rağib İsfahani yazırdı: “Rəbb – kök etibarilə tərbiyə və inkişaf etdirmək, yəni bu əşyanı malik olduğu vəziyyətdən daha kamil və son həddə çatdrmaq sözündəndir” (Rağib İsfahani. Əl-Müfrədat, “Rəbb” kəlməsi).

Qurani-Kərimdə bu kökdən qaynaqlanan 980 söz işlənmişdir. “Rəbb” kəlməsi Yaradanla bəndə arasında ən səmimi əlaqə yaradan söz olduğu üçün əksər duaların əvvəlində “Rəbbi” (ey Rəbbim) və “Rəbbəna” (ey Rəbbimiz) ifadələri vardır. Dini kitablardan məlum olur ki, izafət birləşməsi olmadan, təklikdə işlənən “Rəbb” sözü yalnız Allah-Taalaya aid edilir. Əgər “Rəbb” sözü izafət tərkibi kimi işlənərsə, Allahdan başqasına aid edilə bilər (məsələn, rəbbüd-dar – ev sahibi, rəbbüs-səfinə – gəmi kapitanı və s.).

Allah-Taala bütün varlıq aləmini Öz iradəsi ilə yaratmış, hər şeyi nizam-intizamla, öz ölçüsündə xəlq etmişdir.

Lakin Allahın kainatla əlaqəsi bununla bitmir. Allah-Taala hər şeyi yaratdığı kimi həm də onu yaşadır, bəsləyir, tərbiyə edir. Kainatda olan hər şey öz varlığına görə Allaha borcludur. Əşyanın mövcudluğunun hər anı Allahla qırılmaz rabitənin sayəsində mümkündür.

Varlıq aləminin mövcudluğunun səbəbi Allahın rübubiyyət (rəbblik) sifətinin fasiləsiz təzahüründən ibarətdir. Əgər Allah hər hansı cismdən (canlı və ya cansız) Öz rübubiyyətini kəssə, həmin cism məhv olar və yoxluq halına keçər. Deməli, Allahın “Rəbb” sifəti varlıq aləminin mövcudluğunu təmin edən şərtdir.

(Onuncu hissə)

Aləmlərin Rəbbi

Ayədəki “aləmin” (aləmlər) sözünün mənasını müxtəlif təfsirçilər fərqli şəkillərdə izah etmişlər.

Məlumdur ki, zaman, məkan və başqa xüsusiyətlər baxımından bir-biri ilə əlaqəsi olan cisimlərin məcmusuna “aləm” deyilir. Məsələn, cəmadat aləmi (cansız aləm) və heyvanat aləmi (canlı aləm), uşaqlıq aləmi, dünya aləmi, axirət aləmi və s.

Bəzi təfsirçilər ayədəki “aləmin” kəlməsini bu aləmdə yaşayan insanlara aid etmişlər. Yəni onların fikrincə, “rəbbül-aləmin” bu aləmdəki insanların rəbbi deməkdir. Şeyx Mühəmməd Rəşid Riza “əl-Mənar” təfsirində bu fikrin sübutu üçün bir neçə hədis göstərir və Quranın Fürqan surəsinin birinci ayəsində “aləmin” sözünün insanlar mənasında işləndiyini bildirir. Həmin ayədə deyilir: “Aləmləri (Allahın əzabı ilə) qorxutmaq üçün (haqqı batildən ayıran) Quranı Öz bəndəsinə (Mühəmmədə) nazil edən Allah nə qədər (uca, nə qədər) uludur!” (Fürqan, 1).

Bəzi təfsirçilər “aləmin” kəlməsinin çox geniş mənalar daşıdığını iddia edərək, Quranın aşağıdakı ayələrini sübut gətirmişlər:

“Göylərin Rəbbi, yerin Rəbbi və aləmlərin Rəbbi olan Allaha həmd olsun!” (Casiyə, 36).
“Firon dedi: “Aləmlərin Rəbbi nədir?” (Musa: ) “Əgər yəqin inanacaqsınızsa, (bilin ki) O, göylərin, yerin və onlar arasında olanların Rəbbidir!” – deyə cavab verdi” (Şüəra, 23-24).

Göründüyü kimi, bu ayələr Allahı nəinki insanlardan ibarət olan aləmin, həm də müxtəlif canlı növləri və cansız cisimlərlə dolu olan səmaların, yerin və bütün kainatın rəbbi kimi tanıtdırır.

İmam Əliyə (ə) aid olan bir hədisdə də bu fikrin təzahürünü görürük: “Aləmlər hər növ cansız və canlı məxluqatın məcmusudur” (Nurüs-səqəleyn təfsiri, 1-ci cild, səh. 17).

Alimlərin bir qismi ayədəki “aləmin” ifadəsini dünya və axirət aləmləri kimi təfsir etmişlər. Bəziləri isə müasir makro-aləm və mikro-aləm anlayışlarına uyğun gələn bir nəzəriyyə ilə çıxış etmişlər. Bu nəzəriyyəyə görə, hər insan kiçik aləmdir, ətraf mühit isə böyük aləmi təşkil edir. Həqiqətən, insan nizam-intizamla qurulmuş və müxtəlif tərkib hissələrindən ibarət aləmə bənzəyir. Həzrət İmam Əli ibn Əbutalib (ə) öz şeirlərinin birində (Divani-Əmirəl-möminin, 599-600-cü beytlər) insana üz tutaraq buyururdu:

Dərman sənin öz içindədir, amma dərk etmirsən,

Dərd də sənin özündədir, amma görmürsən.

Elə zənn edirsən ki, sən xırda bir zərrəsən?

Halbuki, səndə böyük bir aləm gizlənib!

Hətta bir qədər də irəli gedib deyə bilərik ki, insan müxtəlif aləmlərin məcmusunu xatırladır.

Eyni bir orqanizmdə həzm, sinir, əsəb, cinsiyyət, ifrazat, tənəffüs, qan dövranı kimi bir neçə sistem (aləm) tam əlaqəli surətdə fəaliyyət göstərir. Elə insanın emosional aləmi təklikdə götürülsə, nə qədər zəngin və mürəkkəb olduğu aşkara çıxar!

Nəhayət, bəzi müfəssirlər bu ayəni başqa bir neçə ayə və hədislə birlikdə yerdənkənar sivilizasiyaların mövcudluğuna sübut kimi göstərmişlər. Onların fikirncə, ayədəki aləmin – bizim yaşadığımız Yer planetindən əlavə, başqa canlı aləmlərin də varlığına işarədir. Qeyd edək ki, Qurani-Kərimin daha bir neçə ayəsi də bu fikrin doğruluğuna sübut kimi istifadə edilə bilər. Yerdənkənar sivilizasiyaların mövcudluğuna işarə kimi dəyərləndirilə bilən ayələrdən bəziləri bunlardır:

“Göyləri, yeri və oralara yayıb səpələdiyi canlıları yaratmağı Onun qüdrət nişanələrindəndir. Allah istədiyi vaxt (qiyamət günü) onları bir yerə yığmağa qadirdir!” (Şura, 29).

“Göylərdə və yerdə olan (bütün) canlılar, hətta mələklər belə heç bir təkəbbür göstərmədən Allaha səcdə edərlər!

Onlar öz (başlarının) üstündə olan Rəbbindən qorxar və özlərinə buyurulanları edərlər!” (Nəhl, 49-50).
“Yeddi göy, yer və onlarda olanlar (bütün məxluqat) Allahı təqdis edir. Elə bir şey yoxdur ki, Allaha tərif deyib Ona şükür etməsin, lakin siz onların (dillərini bilmədiyiniz üçün) təqdisini anlamazsınız. (Allah) həqiqətən, həlimdir, bağışlayandır!” (İsra, 44).

(On birinci hissə)

Aləmlər

Məqalənin ötən bölümündə yerdənkənar sivilizasiyaların mövcudluğuna işarə kimi dəyərləndirilə bilən ayələrdən bəzilərini qeyd etmişdik (Şura, 29; Nəhl, 49-50; İsra, 44).

Həmin ayələrdə göylərin və yerin canlı sakinlərindən söhbət açılır. Həm də bu canlıların mələklərdən fərqli olduqları bildirilir. Məlumdur ki, yalnız Yer səması (birinci səma) quşlarla məskunlaşıb. Deməli, səmanın daha yüksək qatlarında başqa növ canlıların yaşadığını fərz etməyə ciddi əsas vardır.

Bu mövzuda olan hədisləri də dediklərimizə əlavə etsək, xeyli inandırıcı bir mənzərə ilə qarşılaşarıq.
İmam Cəfər Sadiq (ə) buyurmuşdur: “Allahın on iki min aləmi var, hər aləm yeddi səmadan və yeddi yerdən daha böyükdür. O aləmlərdən heç biri sizə görünmür. Allahın bunlardan başqa da aləmi var. Mən bu aləmlərin hamısına hüccətəm” (Nurüs-səqəleyn təfsiri, 1-ci cild, səh. 16-17).

İmam Əlidən (ə) rəvayət edilən bir hədisdə buyurulur: “Səmada gördüyümz bu ulduzlar yerdəki şəhərlər kimi şəhərlərdir. Bu şəhərlər bir-biri ilə nur sütunu vasitəsi ilə əlaqə saxlayırlar” (Təfsiri-nümunə, 20-ci cild, səh. 439; Şeyx Abbas Qumi. Səfinətül-Bihar, 2-ci cild, səh. 574).

Bu iki hədisdəki bəzi ifadələrə xüsusi diqqət çəkmək istərdik. Birinci hədisdə “o aləmlərdən heç biri sizə görünmür” cümləsi güclü teleskoplardan istifadə etməklə aparılan müşahidələrə işarə ola bilər. Həqiqətən, bu gün istər Yerdə qurulan, istərsə də kosmosun ənginliklərinə göndərilən güclü müşahidə qurğuları fəaliyyətdədir. İnsan zəkası bu qurğuların gücünü və iş qabiliyyətini artırmaq istiqamətində ardıcıl işləyir. Hər il əvvəlkindən daha artıq məsafələri müşahidə etmək imkanına yiyələnirik.

Bununla belə, yenə alimlər etiraf edirlər ki, kosmosun cüzi bir hissəsini cihazlarla görmək imkanına sahibik.

Əldə etdiyimiz əksər məlumatlar isə vizual müşahidəyə deyil, mürəkkəb hesabatlara əsaslanır. Kainat o qədər nəhəngdir ki, nə zamansa insanın ən güclü cihazlarla belə, kainatı bütövlükdə görə biləcəyini düşünmək çətindir.
İkinci hədisdəki “nur sütunları” ifadəsi isə şüa və dalğalar vasitəsilə qurulan rabitəyə işarə ola bilər. Həqiqətən, bu gün bir çox elm sahələrində elektromaqnit, rentgen, lazer kimi şüa və dalğalardan istifadə edilir. Elm səviyyəsinin daha yüksək olduğu məkanlarda “nur sütunları” adlandırılan rabitə növlərindən istifadə edilməsi də tamamilə mümkün haldır.

Məşhur Quran təfsirçilərindən sayılan Mücahiddən rəvayət etmişlər ki, bizim Kəbə 14 Kəbədən dördüncüsüdür və hər asimanda Kəbə vardır.

Qütadə adlı ravi isə belə söyləmişdir: “Allah yeddi səma və yeddi yer yaratdı, onların hər birində varlıqlar xəlq etdi. Bu səmalarda və yerlərdə Allahın tamam fərqli hökm və əmrləri işləyir”.

Ötən əsrlərdə yaşamış Quran təfsirçilərinin əksəriyyəti göylərdə və yerdə gəzib-dolaşan, Allaha həmd edən canlıların varlığı barədə ayələri izah edərkən, yerdənkənar sivilizasiyaların mövcudluğu ehtimalını inandırıcı saymışlar. Zəməxşəri, Fəxr Razi və Əbussüud kimi görkəmli Quran mütəxəssisləri həmin ayələrin təfsirində belə yazmışlar: “Mümkündür ki, Allah səmalarda yerdəkilərə bənzər canlılar yaratmışdır və yerdəki canlılar gəzib dolaşdığı kimi, səmanın sakinləri də orada gəzib-dolaşır, ömür sürürlər” (Əbdülğəni əl-Xətib. Quran və bugünkü elm, səh. 229-232).

İmam Mühəmməd Baqir (ə) hədislərin birində buyurmuşdur ki, Allah-Taala min-min (milyon) aləm və min-min Adəm yaratmışdır. Biz bu aləmlərin sonuncusunda yaşayırıq və Sonuncu Adəmin nəsliyik (Mələki Təbrizi. Əsrarüs-səlat, səh. 367).

Yenə İmam Baqirdən (ə) rəvayət edilən bir hədisə görə, Allah bizim Günəşdən əlavə, daha qırx Günəş, bizim Aydan əlavə daha qırx Ay xəlq edib.

Bu günəşlərin və ayların bir-birindən məsafəsi qırx illik yoldur. Onların hər birində çoxlu canlı yaşayır və bu canlıların bizim mövcudluğumuzdan heç xəbərləri yoxdur (Seyyid Haşim Bəhrani. Əl-Bürhan təfsiri, 1-ci cild, səh. 47).

(On ikinci hissə)

Lüğət alimləri ayədəki “aləmin” kəlməsində bizim aləmimizdən savayı digər canlı aləmlərin (sivilizasiyaların) mövcudluğuna işarə olduğunu sübut etmək üçün “in” cəm şəkilçisinə diqqət yetirmişlər.

Məlumdur ki, “aləm” sözünün cəmi “əvalim” və “aləmun”dur. “Aləm” bu babda olan yeganə sözdür ki, “un” şəkilçisini artırmaqla cəm yaranır (Ayətullah Seyyid Əbülqasim Xoyi. Əl-Bəyan təfsiri, 2-ci cild, səh. 775).
Lakin ayədə aləmlərin çoxluğunu bildirmək üçün “un” deyil, “in” şəkilçisi işlənmişdir. “İn” şəkilçisi isə şüurlu varlıqların cəmini bildirmək üçün istifadə edilir. Buna görə bəzi lüğət və təfsir alimləri sözükeçən ayədə məhz şüurlu varlıqlardan ibarət aləmlərin nəzərdə tutulduğunu israr etmişlər.

Qeyd edək ki, irfan mənbələrində də aləmlərin sayının çox olması barədə məlumatlar mövcuddur. Seyyid Cəfər Səccadi “İrfani sözlər, terminlər və ibarələr lüğəti” adlı əsərində yazır: “Deyirlər ki, on səkkiz min aləm mövcuddur, bunların sayını əlli minə kimi yazırlar” (səh. 567). Aləmlərin sayının 310, on iki min, on dörd min yaxud on səkkiz min olduğuna dair xəbərlər vardır.

İmam Cəfər Sadiqin (ə) aşağıdakı hədisi Şeyx Səduqun “Xisal” kitabında qeyd edilib: “Allahın on iki min aləmi vardır ki, onların hərəsi yeddi səmadan və yeddi yerdən daha böyükdür.

O aləmlərdən heç birinin xəbəri yoxdur ki, Allah onlardan başqa aləm də yaradıb. Mən onların hamısına hüccətəm”. İrfan sahibi olan məşhur şairlərin əsərlərində “on səkkiz min aləm” ifadəsinə rast gəlirik. İrfan ədəbiyyatının böyük simalarından olan Əttar Nişapuri şeirlərinin birində yazırdı (fars dlindən tərcümə):

(Allah) Öz sirrini Özündən Özündə aşkar etdi,

Bundan on səkkiz min sirli aləm (vücuda) gəldi.

Cəlaləddin Ruminin “Məsnəvi”sində və rübailərinin birində “on səkkiz min aləm” ifadəsi işlədilir.
Klassik Azərbaycan ədəbiyyatının öncül simaları İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai və başqalarının şeirləri də bu baxımdan diqqətəlayiqdir.

Nəsimi öz qəzəllərində “on səkkiz min aləm” ifadəsini xüsusi ədəbi və məna çalarları ilə işlətmişdir:

On səkiz min aləmə ayinə oldu surətin,

Çar ənasir surətində şəkli-insan göstərir.

Və ya:

Ki nişan içrə binişan mənəm uş,

On səkiz min cəhanə can mənəm uş.

Xətai isə “idim” rədifli məşhur qəzəlində aləmlərin varlığından bu cür söz açır:

On səkiz min aləmə mən gərdiş ilə gəlmişəm,

Ol səbəbdən həqq ilə sirdar idim, sərdar idim.

Bütün aləmlər vahid Allahındır

Aydın həqiqətdir ki, İslam dininin özünəqədərki bütün din və təlimlərdən əsas fərqi ciddi şəkildə təkallahlılığı təbliğ etməsidir.

Həm Qurani-Kərimin müqəddəs ayələri, həm də Peyğəmbərimizin (s) mübarək kəlamları ilk növbədə insanları tək Allaha doğru yönəltməyə və şirkdən uzaqlaşdırmağa xidmət edir. Quranda heç bir mövzu vahid Allaha iman gətirmək qədər geniş işıqlandırılmayıb desək, səhv etmərik. Haqqında danışdığımız “əl-Həmdu lillahi Rəbbil-aləmin” ayəsi də diqqətimizi məhz bu məsələyə doğru yönəldir.

Keçmiş qövm və millətlərin tarixinə nəzər salsaq görərik ki, onların demək olar hamısında çoxallahlılıq əqidəsi hökmran olmuşdur. Qədim Misir, Babilistan, Yunan, Roma, İran və ərəb sivilizasiyalarında bütün təbiət hadisələrinə nəzarət tanrılar arasında bölüşdürülmüşdü. Belə ki, adətən bir-birinin qohumu sayılan və “tanrılar ailəsi”ni təşkil edən tanrıların hər biri müəyyən sahəni idarə edir və nəzarət altında saxlayırdı. Bu “kiçik” tanrılara dini istilahda “rəbbün-növ” (yəni spesifik tanrı) deyilir. Adətən, tanrılardan biri bu “ailə”yə başçılıq edir, onların nüfuz dairəsini müəyyənləşdirir, “ailə” üzvləri arasında baş verən narazılıqları yoluna qoyur, itaətdən boyun qaçıranları cəzalandırırdı.

(On üçüncü hissə)

Allahın köməkçiyə və şərikə ehtiyacı yoxdur

Qədim Misirdə pərəstiş olunan tanrıların sayı iki mini ötüb-keçirdi! (M.Abadani. Dünya dinləri və məzhəbləri tarixi, 1-ci cild, səh. 96).

Hər inzibati vahidin öz tanrılar aləmi vardı. Müəyyən tarixi dövrlərdə dini-əqidəvi, siyasi-iqtisadi səbəblər üzündən tanrılardan biri baş tanrı məqamına qaldırılır və onun kultu inkişaf etdirilirdi. Qədim Misirin ən məşhur rəbbün-növləri Osiris, Amon, Qor, Anubis, Set, Aton, Ra, Tot və s. adlarını daşıyırdı. Günəşin oğlu Qorun yerdəki təcəssümü və Osirisin varisi hesab olunan fironlara pərəstiş kultunu da bura əlavə etsək, qədim Misirin tanrılar aləminin nə qədər rəngarəng olduğu daha aydın görünər.

Qədim Yunansıtanda on iki mindən çox tanrıya pərəstiş olunurdu. Yağış, Günəş, dəniz, əkinçilik, müharibə, sevgi, axirət, od, heyvandarlıq, incəsənət və sairə sahələrin hər birini bir və ya bir neçə tanrı idarə edirdi. Onların içindən on iki tanrı aparıcı sayılır və Olimp adlı dağda yaşayırdı. Baş tanrı Zevs onlara rəhbərlik edirdi. Olimpin sakinləri bunlardan ibarət idi: Zevs (baş tanrı), Hera (Zevsin arvadı, evlənmək ilahəsi), Afina (zəka, istedad və incəsənət ilahəsi), Artemis (Ay tanrısı), Afrodita (gözəllik və eşq ilahəsi), Demetra (əkinçilik ilahəsi), Apollon (işıq tanrısı), Hermes (yağış tanrısı), Ares (müharibə tanrısı), Hefest (od və dəmirçilik tanrısı), Poseydon (dəniz tanrısı) və Hestiya (ailə, sənətkarlıq və elm ilahəsi).

Qədim yunanların tanrıları insan sifətində təsəvvür edilirdi, onlar yarıbəşəri-yarıilahi xüsusiyyətlərə sahib idilər.

Tez-tez bir-birinin işinə qarışır, gah qalib gəlir, gah məğlub olur, sevir, evlənir, gülüb-ağlayır, bəzən insanlara yardım göstərir, bəzən də aranı qızışdırıb fitnəkarlıq edirdilər.

Qədim Romanın tanrılar aləmi bundan daha zəngin idi. Hətta onları iki qrupa bölürdülər: ailəvi (hamıya aid olan) tanrılar və hökumət tanrıları (hakimiyyətə qulluq edən qüvvələr). Sayı otuz mini ötüb-keçən bu böyük “tanrılar ordusu”nda kimə istəsən rast gəlmək olardı: əkinçilik, mətbəx, qida anbarı, od, meyvə, meşə, şəhər darvazası tanrıları və s.

Romalılar qədim yunanların tanrılarını mənimsəyərək, adlarını dəyişdirdilər və cüzi dəyişikliklə öz tanrılarına çevirdilər.

Belə ki, yunanların Zevsi artıq Yupiterə çevrildi. Minerva (Afina), Yunona (Hera), Mars (Ares), Neptun (Poseydon), Merkuri (Hermes), Venera (Afrodita), Diana (Artemis), Pluton (Aid, yeraltı aləmin tanrısı), Saturn (Kronos) və s. aparıcı tanrılar hesab edilirdı. Bunların üçü daha əhəmiyyətli və güclü sayılır, “üçlüyü” təşkil edirdi: Yupiter, Yunona və Minerva (Təfsiri-nümunə, 1-ci cild, səh. 33; M.Abadani. Dünya dinləri və məzhəbləri tarixi, 1-ci cild, səh. 120-121).

Qədim zərdüşti dinində Zirvan baş tanrı, Hörmüz xeyir tanrısı və Əhrimən şər tanrısı sayılırdı. Hinduizmdə müqəddəs sayılan 3333 tanrıdan üçünə pərəstiş kultu çox güclü idi: Brahma, Şiva və Vişnu (yaxud Krişna).
İslamdan əvvəlki Ərəbistanda isə minlərlə bütə pərəstiş olunurdu. Hər məntəqənin, hər qəbilənin xüsusi bütləri vardı. Daş, ağac, qiymətli cəvahirat və sairə materiallardan yonulmuş bütlər insan, heyvan, quş, həndəsi fiqur və başqa formalarda idi.

Elə yalnız Kəbədə 360 büt qoyulmuşdu; bunların ən böyüyü və üstünü Hübəl sayılırdı. Nəinki hər qəbilə, hətta qəbiləni təşkil edən hər ailə bütlərə malik idi. Ərəblər inanırdılar ki, bu məxsusi büt onların ailəsini himayə edir. Kasıb ailələr büt yondura bilmədikləri üçün əl altında olan materiallardan özləri üçün büt düzəldirdilər. Bəzi ailələrin bütü xəmirdən və ya xurmadan yoğrulub qurudulurdu. Həmin bütə pərəstiş edir, şiddətli aclıq vaxtı isə… onu yeyirdilər (!)

Bir şairin dediyi kimi:

Bəşərin böylə zəlalətləri var,

Bütünü kəndi yapar, kəndi tapar.

Yəni bəşəriyyət bəzən zəlalətə (azğınlığa) düşər. İnsan öz əlləri ilə büt hazırlayar və sonra o bütə tapınar.
Allah-Taala “Fatihə” surəsinin ikinci ayəsi ilə bütün batil əqidələrin üzərindən xətt çəkdi. “Əl-Həmdu lillahi Rəbbil-aləmin” ayəsi bizə qətiyyətlə bunu bəyan edir ki, məhdud qüdrətə malik olan tanrılara, rəbbün-növlərə inanmaq kökündən yanlış əqidədir. Bütün kainatın vahid Rəbbi vardır. Bu vahid qüvvə bütün aləmləri idarə edir. “Rəbbül-aləmin” adlı qüvvənin nüfuz dairəsi bir sahə ilə məhdudlaşmır.

Amma insanlar cahillik üzündən elə güman etmişlər ki, vahid qüvvə bu qədər işin öhdəsindən gələ bilməz.

Əslində isə tək olan Allah hər şeyə qadirdir və heç nə ilə məhdudlaşmaz. Quranın digər ayələrində də Allahın sifətləri açıqlanır. Bütün qondarma tanrılardan daha üstün olan vahid qüvvənin ehtiyacsız, ən qüdrətli, ən elmli, ən hikmətli, hər şeyi görən, eşidən və bilən, ruzi verən, bağışlayan, rəhmli, eyni zamanda zalımlara qarşı sərt olduğu bildirilir. Quranın ilk surəsi olan “Fatihə”dən başlayaraq, son surələri olan “İxlas”, “Fələq” və “Nas” surələrinə kimi hər yerdə Allahın xüsusiyyətləri bəyan edilir. Bununla da Quranı oxuyan kəsdə Allah haqqında ətraflı və bütöv təsəvvür formalaşır.

(On dördüncü hissə)

3-cü ayə: “ər-Rəhmanir-Rəhim”

“Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayəsinin təfsirində “Rəhman” və “Rəhim” adlarının mənası və aralarındakı fərq barədə kifayət qədər məlumat vermişdik.

Bu iki adın surədə bir daha təkrar edildiyini nəzərə alaraq, onları ayrı bir nöqteyi-nəzərdən təhlil etməyi məqsədəuyğun sayırıq. Əvvəldə dediyimiz kimi, “Rəhman” və “Rəhim” adlarının hər biri Allah-Taalanın mərhəmətinin fərqli xüsusiyyətlərini bəyan edir. “Rəhman” – ilahi mərhəmətin həddən çox, “Rəhim” isə zaman baxımından qeyri-məhdud olduğunu göstərir. Həmçinin, “Rəhman” adı Allahın bu dünyada istisnasız olaraq hamıya, “Rəhim” adı isə axirətdə yalnız möminlərə mərhəmətli olduğundan xəbər verir. Görünür, Həzrət İmam Hüseyn (ə) “Ərəfə” duasında bu adların birinci (lüğəvi) mənalarını nəzərə alaraq buyururdu: “Ey dünya və axirətin Rəhmanı və bunların hər ikisinin Rəhimi!” (Məfatihül-cinan, səh. 269).

Allah-Taala Qurani-Kərimdə dəfələrlə Öz mərhəmətinin hüdudsuz olduğunu və bütün varlıq aləmini əhatə etdiyini təkrarlamışdır.

Məsələn:

“Ərşi daşıyan mələklər və onun ətrafında olanlar öz Rəbbinə həmdlə təsbih söyləyib Ona inanır və möminlərin bağışlanmasını diləyərək belə deyirlər: “Ey Rəbbimiz! Sənin rəhmətin və elmin hər şeyi ehtiva etmişdir. Artıq tövbə edib Sənin yolunla gedənləri bağışla, onları cəhənnəm əzabından qoru!” (Ğafir, 7).

“Mərhəmətim hər şeyi ehtiva etmişdir…” (Əraf, 156).

“Ey mənim özlərinə zülm etməkdə həddi aşmış bəndələrim! Allahın rəhmətindən ümidsiz olmayın! Allah bütün günahları bağışlayar.

Həqiqətən, O, bağışlayan və rəhm edəndir” (Zümər, 53). Həmçinin, bir neçə ayədə buyurulur ki, Allah-Taala bəndələrə münasibətdə mərhəmətlə davranmağı Özünə öhdəlik götürmüşdür:

“De: “Göylərdə və yerlərdə olanlar kimindir?” De: “Allahındır!” O, rəhmli olmağı Öz-özünə yazmışdır. Olacağına heç bir şübhə edilməyən qiyamət gününə sizi O toplayacaqdır. Özlərinə zərər vuranlar, əlbəttə, iman gətirməzlər!” (Ənam, 12).

“Ayələrimizə iman gətirənlər yanına gəldikdə onlara de: “Sizə salam olsun! Rəbbiniz rəhmli olmağı Özü-özünə yazmışdır (bəndələrinə qarşı rəhmli olmağı əzəldən Özü üçün müəyyən etmişdir) ki, sizlərdən hər kəs pis iş görsə, sonra tövbə edib düzəlsə (Allah onun günahından keçər). Şübhəsiz ki, Allah bağışlayandır, rəhm edəndir!” (Ənam, 54).

Özü də bir halda ki, Allah heç kimdən asılı deyildir və heç kəsin qarşısında heç bir öhdəlik götürmək məcburiyyətində də qalmamışdır.

Bu da Allahın mərhəmətinin sonsuzluğuna bir daha sübutdur ki, bəndələrin hesabını mərhəmət əsasında aparmağa qərar vermişdir. Məsumlardan rəvayət edilən mötəbər hədislərdə də Allahın ölçüsüz mərhəməti vəsf olunmuşdur. Həzrət Mühəmməd Peyğəmbər (s) buyurur:

“Allahın yüz pay mərhəməti vardır. Onun cəmi bircə payını yerə göndərdi və məxluqat arasında bölüşdürdü. İnsanlar arasında mövcud olan bütün mehribanlıq və səmimiyyət həmin paydan yaranıb. Qalan doxsan doqquz pay mərhəməti isə Allah Özü üçün saxladı ki, qiyamət günündə Öz bəndələrini onunla mükafatlandırsın” (Təfsiri-nümunə, 1-ci cild, səh. 24).

Yenə Peyğəmbərimiz (s) buyurur:

“Allah hər nə yaratdısa, onun qarşısını ala biləcək bir şey də yaratdı. O, Öz qəzəbini yatırmaq üçün rəhmətini xəlq etdi” (Məhəmməd Reyşəhri. Mizanül-hikmə, 2-ci cild, səh. 1049).

Mömin insan Allahın sonsuz mərhəmətlilik sifəti ilə tanış olduqdan sonra özündə də buna oxşar sifət formalaşdırmağa çalışar. Məşhur hədisdir ki, “özünüzü Allahın əxlaqı (gözəl sifətləri) ilə əxlaqlandırın (tərbiyə edin)”. Beləliklə, “Fatihə” surəsinin bu ayəsi insanları bir-biri ilə mehriban davranmağa, böyüyə hörmət, kiçiyə mərhəmət göstərməyə, insanpərvər və humanist olmağa çağırır.

Allahın son Elçisi (s) buyurmuşdur: “Allah mərhəmətlidir və mərhəmətli şəxsi sevir. Onun mərhəməti bütün rəhmlilərin mərhəmətini kölgədə qoyur” (Mizanül-hikmə, 2-ci cild, səh. 1044).

(On beşinci hissə)

Üçüncü ayə: “ər-Rəhmanir-Rəhim”

İslam maarifinin yorulmaz təbliğçilərindən olmuş şəhid Ayətullah Əbdülhüseyn Dəstğeyb Quranın “Hədid” surəsinin təfsirinə aid söylədiyi nitqlərin birində Allah-Taalanın mərəhəməti barədə belə bir hadisəni rəvayət edir:
Həzrət Mühəmməd Peyğəmbərin (s) dövründə bir ərəb Mədinəyə gəlir.

Pey-ğəmbərin hüzuruna əliboş daxil olmaq istə¬mir, amma hədiyyə almağa pulu da olmur.

Yolda bir ağacın koğuşunda quş yuvasına gözü sataşır, görür ki, yuvada iki-üç cücə var. Ərəb həmin quş cücələrini də özüylə götürüb yoluna davam edir. Cücələrin anası da səmadan onu təqib etməyə başlayır.

Ərəb Mədinəyə daxil olub, Peyğəmbərin məsciddə olduğunu öyrənir və oraya gəlir. Allahın Rəsulu öz səhabələri ilə söh¬bət edirdi. Ərəb Peyğəmbərin hüzuruna gəlib salam və ehtiramını bildirir, gətirdiyi hədiyyə cücələri o Həzrətin qarşısında yerə qoyur. Bu zaman görüriər ki, ana quş uça-uça yaxınlaşıb, dimdiyindəki yemi balalarının birinə yedizdirdi və yenə uçub getdi.

Adətən çöl quşları insandan qorxar və izdihamlı yerə yaxın düşməz. Lakin bu quş öz balalarına duyduğu məhəbbətin tasiri altında canını təhlükə altına atır.

Ana öz ölümünə razı olsa da, balalarının ac qalmasına dözə bilmir. Bu hərəkət bir neçə dəfə təkrar olur. Peyğəmbər üzünü səhabələrə tutub soruşur: “Bu ananın öz balalanna məhəbbətini gürdünüzmü? Məni peyğəmbər kimi göndərən Allaha and olsun ki, Allah-Taalanın öz bəndələrinə sevgisi və mərhəməti bundan min dəfə artıqdır” (Şəhid Ayətullah Dəstğeyb. “Qurandan bilgilər”, səh. 94).

Ayələrin ardıcıllığındakı hikmət

Qarşıya belə bir sual çıxa bilər: Allah-Taa¬la “Fatihə” surəsinin ilk ayəsində özünün Rəhman və Rəhim olduğunu bildirdiyi halda, nə səbəbdən yenə bu fikri təkrar etmiş və “ər-Rəhmanir-Rəhim” ayəsini buyurmuşdur?

Bu təkrarın səbəbi nədir?

Bu sualın əsil düzgün cavabını yəqin ki, yalnız Allah bilir. Biz öz elmimiz və düşüncəmiz səviyyəsində onun cavabını təxmin edə bilərik. Mümkündür ki, “Rəhman” və “Rəhim” adlarının təkrarlanmasının səbəbi aşağıdakı¬lardan biridir:

1. Allah-Taala öz mərhəmətinin çoxluğunu bildirmək və bəndələri ümidvar etmək məqsədilə bu təkrara yol verir, yəni mərhəmətli olduğunu vurğulayır.

2. “Əl-həmdu lillahi rəbbil-aləmin” ayəsini oxuduqdan sonra bəndə düşünə bilər ki, görəsən, Allah aləmləri necə və hansı meyar əsasında idarə edir? “Ər-Rəhmanir-Rəhim” ayəsi məhz bu suala cavab verir. Allah-Taala kainatın şəriksiz və tamhüquqlu sahibi olduğu halda, öz idarəçiliyində qətiyyən zülm və haqsızlığa, qərəzçiliyə yol vermir; əksinə, sonsuz mərhəmət və lütfkarlığa əsaslanır.

3. Ola bilər ki, Allah-Taala bizə bir əxlaq dərsini öyrətmək istəyir: O, kainat üzərində mütləq və sonsuz hakimiyyətə malik olduğu halda, bəndələrinə qarşı hədsiz dərəcədə və həmişə mehribandır.

Hətta Onun varlığını in¬kar edənlərə də dünya həyatında müəyyən nemətlər verir. Elə isə, görün, biz – Allahla müqayisə edilməz dərəcədə az və nisbi hakimiyyət sahibi olan insanlar ətrafımızda olanlara münasibətdə nə qədər mərhəmətli və şəfqətli olmalıyıq? Allah qəhr etməyə tam qüdrətli və ixtiyartı olduğu halda rəhm edir. Bəs biz özü¬müz kimi bəndələrə lazımınca mehribanlıq göstəririkmi? Yəqin ki, hər bir müsəlmanın bu sualla öz vicdanına müraciət etməsi yerinə düşər.

(On altıncı hissə)

Dördüncü ayə: “Maliki yovmiddin”

“Fatihə” surəsinin bu ayəsi özündən əvvəlki ayələrdə başlamış mənanı davam etdirir. Əvvəlki ayələrdə aləmlərin Rəbbi olan, Rəhman və Rəhim sifətlərini daşıyan Allaha həmd olunurdu.

Dördüncü ayədə həmd olunan Allahın daha bir sifəti ilə tanış oluruq: O, hesab gününün, qiyamətin sahibidir. Allahın mülkiyyəti qeyri-məhduddur.

Quranın üst-üstə onlarla ayəsində Allah-Taalanın mülkündən və mülkiyyətindən söz açılır. Allaha aid edilən “mülk” ifadəsi Quran mətnində təqribən 45 dəfə təkrar olunub.

Müqəddəs kitabın 67-ci surəsi isə “Mülk” adlanır və bu ayə ilə başlanır: “Əlində mülk olan Allah nə qədər uludur; Ö, hər şeyə qadirdir!

”Allah-Taala Qurani-Kərimdə öz mülkü barəsində buyurur “Göylərin və yerin mülkü Onun əlindədir. Dirildən də, öldürən də Odur.

O, hər şeyə qadirdir!” (Hədid, 2). “Məgər bilmirsən ki, göylərin və yerin mülkü Allaha məxsusdur və sizin Allahdan savayı dost və yardımçınız yoxdur?” (Bəqərə, 107). Bu ayələrdən belə məlum olur ki, bütün kainatın ixtiyarı Allaha məxsusdur. Bəs, bu dünyada Allahın bəzi insanlara verdiyi mülk və səltənəti necə izah edək? Malik yalnız Allahdırmı, yoxsa insanlar da mülkiyyət sahibi ola bilərlər?

Alimlər mülkiyyəti iki növə ayırmışlar: 1) həqiqi mülkiyyət; 2) etibari (yəni nisbi) mülkiyyət. Həqiqi mülkiyyət heç nə ilə məhdudlaşmır və mütləqdir.

Belə mülkiyyətin sahibi olmağa yalniz Allah layiq və qadirdir. Allah hər şeyi özü yaratmışdır və hər şeyi özü bəsləyib idarə edir. Onun hökmü hər yerə çatır. Heç nə Onun hökmündən kənara çıxa bilməz. Allahın malikliyi Onun rübubiyyət (Rəbblik) sifətinə əsaslanır. Əgər hər şey Allahın rübubiyyətinə möhtacdırsa və Allah tərəfindən bəslənib yaşayırsa, demək hər şeyin əsil maliki də elə Allahdır. Allahın mülkiyyətindən kənarda qalmaq, sadəcə olaraq, yox olmaq deməkdir.

Özünüz fikirləşin, əgər Allah-Taala yalnız öz istədiyi vaxt bir şeyi yaratmağa, istədiyi vaxt dəyişdirib başqa hala salmağa və istədiyi vaxt məhv etməyə qadirdirsə, bu əsil maliklik demək deyilmi?

Lakin Allah-Taala dünyada müəyyən qüvvələrə də başqaları üzərində nisbi hakimiyyət vermişdir. Bu hakimiyyət dünyanın idarəsində insanlara kömək etmək üçündür. Məhz bu nisbi hakimiyyətin sayəsində cəmiyyətin siyasi, iqtisadi, mənəvi münasibətləri yaranır, inkişaf və tərəqqi meydana çıxır. Təbiidir ki, Allahdan başqa heç nə və heç kim mütləq yaradıcılıq və rübubiyyət sifətinə malik deyil.

Öna görə mülk sahiblərinin mülkiyyəti də yalnız nisbi xarakter daşıyır. Allahdan savayı hər şeyin malikliyi qeyri-mütləqdir; etibari mülkiyyət də elə budur.

Qurani-Kərimin aşağıdakı ayəsində məxluqat aləminin mülkiyyətinin nə dərəcədə Allahdan asılı olması dolğun şəkildə göstərilmişdir: “De ki, ey mülk sahibi olan Allah! Sən mülkü istədiyin şəxsə verər, istədiyin şəxsdən alarsan. İstədiyin şəxsi yüksəldər və istədiyin şəxsi alçaldarsan. Xeyir yalnız Sənin əlindədir, Sən həqiqətən, hər şeyə qadirsən!” (Ali-İmran, 26).

Belə bir misal gətirək: heç kim inkar etməz ki, insanın ən çox hökm edə biləcəyi şey onun öz bədənidir.

İnsan istədiyi vaxt əlini qaldırıb-salır, gözünü yumub-açır, oturub-durur, danışır, susur və s. Heç bir canlı və cansız əşya insanın əmrlərini öz bədəni qədər cəldlik və dəqiqliklə icra edə bilməz.

Bununla belə, insanın öz bədəni üzərində mülkiyyəti də məhdud və yarımçıqdır. İnsan nə qədər istəsə də, saçının və dırnaqlarının uzanmasına mane ola bilməz, yemək və içməyə olan tələbatını aradan qaldıra bilməz. Öz istəyindən asılı olmayaraq hər bir insan qocalığa, sonra ölməyə məhkumdur. Əgər insanın özü üzərində hakimiyyəti bu vəziyyətdədirsə, başqaları üzərində hansı hakimiyyətdən danışmaq olar?

Qurani-Kərimin bəzi ayələrində Həzrət İbrahimin nəslinin (Nisa, 5), Həzrət Süleymanın (Bəqərə, 102), zalım Fironun (Zuxruf, 51) mülkündən danışılır; bunların hamısı etibari mülkiyyətə aiddir.

Allah insanlara mülkü müxtəlif məqsədlərlə verə bilər. Əgər Həzrət Süleymana (ə) insanları doğru yola yönəltmək üçün rahatlıq məqsədilə mülk vermişdisə, Firona imtahan və sınaq məqsədilə hakimiyyət və səltənət bağışlamışdır.

(On yeddinci hissə)

4-cü ayə: “Maliki youmiddin”

Niyə insan tam mülkiyyət sahibi deyil?

Bəşəriyyətin sahib olduğu mülkiyyət və hökmranlığın xarakteri ilə tanış olduqda, onun qeyri-tam və nisbi olduğu bütün dolğunluğu ilə aşkara çıxır.

Əvvəla, hər bir insan özü Allahın mülkü¬dür. Özündən daha ucada duran bir Zatın mülkü olan varlıq necə məhdudiyyətsiz mülk sahibi ola bilər? İkincisi, insana mülkiyyəti Allah verir. Deməli, etibari də olsa, mülk sa¬hibi olmaq üçün Allahın icazəsi lazım¬dır.

Üçüncüsü, insan öz əlində olan mülkiyyə¬ti qoruyub saxlamaq üçün daim tədbir görməli, təlaş keçirməli, onun mülkünə təcavüz edənlə¬rə qarşı ayıq-sayıq olmalı və mübarizə aparma¬lıdır.

Dördüncüsü, mülkiyyəti özündə saxlamaq yalnız insandan asılı deyil. Allah istədiyi zaman mülkiyyəti insandan ala bilər. Beşincisi, insan öz mülki ilə etdiyi rəftara görə Allah qarşısında cavabdehdir. Hökmdar öz rəiyyətinə, bağban öhdəsində olan ağaclara, kəndli malik olduğu ev heyvanlarına qarşı zülm¬lə davranarsa, qiyamətdə Allahın əzabına dü¬çar olacaqdır.

Yuxarıda sadalananlar və daha neçə-neçə başqa şərtlər insanın mülkiyyətini məhdudlaş¬dırır və Allahla müqayisədə insanın necə cılız və möhtac olduğunu göstərir. Bəli, yalnız Allah bütün şərtlərin fövqündə durur. O, Özü heç ki¬min mülki deyildir, mülkiyyəti əldə etmək və saxlamaq üçün heç kimə ehtiyacı yoxdur, heç kim onu mülkündən məhrum edə bilməz və Allah heç kimin qarşısında hesabat daşımır.

İmam Əlidən (ə) rəvayət edilən “Kumeyl duası”ndakı “Sənin hökmündən qaçmağa heç kimin imkanı yoxdur”cümləsi də ilahi mülkiyyə¬tin mütləqliyini ifadə edir.

Diqqət yetirməli məsələ

Hakimiyyət və mülkiyyətin Allaha məxsus olduğunu söyləyərkən ifrata varmaq olmaz. Bu məsələdə ifratçılıq son mənada anarxizmə gə¬tirib-çıxarar.

İmam Əlinin (ə) dövründə müsəl¬manların bir hissəsi (bunlara “xaricilər” deyilir) dünyəvi hakimiyyəti tamamilə inkar edə¬rək, imama tabe olmaqdan boyun qaçır¬dılar və “əl-hökmu lillah” (“Hökm Allaha məxsusdur”) şüarını irəli sürdülər. Onlar hər növ mülkiyyət və tabeçiliyi rədd edir, yer üzündə anarxizmi yaymaq istəyirdilər.
Unutmaq olmaz ki, Allah müt¬ləq malik və hakim olsa da, insanlara etibari mülkiyyəti halal bilmişdir (bu mülkiyyətdən ilahi qanunları pozmadan istifadə etmək şərti ilə). Asayişin, əmin-amanlığın qo¬runması naminə insanların bir qismi digər qis¬minə tabe olmalıdır.

Hakim təbəqənin bir qis¬mini hakimiyyətə Allah-Taala özü təyin edir (peyğəmbərlər və imamlar bu təbəqəyə aiddir¬lər).

Daha məhdud hakimiyyətə malik şəxsləri isə sıravi insanlar şura əsasında seçməlidirlər (bu təbəqəyə isə dövlət başçıları, vilayət və şə¬hər hakimləri, idarə və təşkilat rəhbərləri aiddir¬lər). Təsəvvür edin, əgər hər hansı təşkilatda inzibati idarəçilik strukturu pozulsa, hansı fəsadlar törəyər?

Əlbəttə unutmaq olmaz ki, Allah tərəfindən bilavasitə hakimiyyətə təyin edilmiş peyğəm¬bərlər və imamlar məsum olduqlarından, idarə¬çilikdə heç bir günaha və səhvə yol vermirlər. Şura əsasında seçilən hakimlərin hökuməti isə ədalətə riayət etdikləri təqdirdə qanunidir.

“Əl-həmdu lillahi Rəbbil-aləmin” ayəsinin təf¬sirində qeyd etdik ki, hər insan öz-özlüyündə bir aləmdir. İnsanın ruhu bu aləmi idarə edir.

Deməli, insan öz aləminin maliki və sultanıdır. Bu mülkiyyəti ona Allah vermişdir və istədiyi zaman ondan almağa qadirdir. Buna görə də insan özündən də Allahın istədiyi şəkildə istifa¬də etməyə borcludur. Öz qüvvəsini Allahın bə¬yəndiyi işlərə sərf etməyən insan Allahın ona verdiyi etibari mülkü qəsb etmiş kimi sayılır. Göz ona görə verilib ki, halal buyurulanlara baxsın, xeyirli işlərin icrasına kömək etsin. Qu¬laq halal söhbətləri eşitmək, dil doğru və la¬zımlı sözlər danışmaq, haqq-ədaləti müdafiə etmək, Allahı zikr etmək üçün bəxş olunub. Hər kim bunları harama, yalana, qeybətə yönəltsə, Allahın mülkünə xəyanət etmişdir.

Bütün insanlar Allahın həqiqi mülküdür. İslam dinində intihar etmək (özünü öldürmək) başqasını öldürmək kimidir. Allahın icazəsi ol¬madan Onun mülkünü məhv etmək böyük günahdır. Bizə verilmiş hər şey (öz həyatımız da daxil olmaqla) Allahın əmanətidir, biz bu əma¬nəti necə qoruduğumuza görə cavabdehlik da¬şıyırıq və qiyamətdə hesabat verəcəyik: “Hamı¬mız Allahınıq və ona doğru qayıdacağıq” (Bə¬qərə. 156).

(On səkkizinci hissə)

4-cü ayə: “Maliki youmiddin”

Malik yoxsa məlik?

Qurani-Kərimin qiraətində özünəməxsus üslubu olmuş və qiraət məktəbi yaratmış 10 məşhur qaredən üçü – Asim ibn Əbin-Nəcud Kufi (vəf. 127/128 hicri), Əbül Həsən Kisai Kufi (vəf. 179 və ya 189 hicri) və Yaqub ibn İshaq Bəsri (vəf. 205 hicri) bu kəlməni “malik” kimi oxumuşlar.

Sair qarelərin usIubunda isə bu kəl¬mə “məlik” olaraq oxunur (İbn Ğəlbun. Kitab əl-təzkirə fi-l-qiraat, səh. 85).

Bu gün də qiraət məktəbləri arasında həmin fərq qalmaqdadır. Həmin fərqin lüğəti yaxud fəlsəfi mənasını axtarmağa o qədər də ehtiyac yoxdur. Daha düzgün olan fikir budur ki, qiraətlər arasındakı fərq yalnız tarixi ənənə¬yə əsaslanır, yəni hər qiraət məktəbi Həzrət Peyğəmbərin (s) bu kəlməni məhz bu şəkildə oxuduğunu əldə əsas tutur.

Son oniliklərdə “Fatihə” surəsinə yazılmış ən dərin təfsirlərdən birinin müəllifi mərhum Ayətullahül-üzma Seyyid Əbülqasim Xoyi məhz bu fikri müdafiə edirdi ki, “malik” və “məlik” sözlərinin bir-birindən üstünlüyü barədə lüğət alim¬lərinin apardığı mübahisələr tamamilə yersiz¬dir. (Qeyd edək ki, Seyyid Xoyi böyük mərceyi-təqlid olmaqla yanaşı, fiqhdən əlavə digər dini elmlərdə də dərin bilik sahibi idi. Onun rical mövzusunda araşdırmaları xüsusilə dəyərlidir. Mərhum alim Qurani-Kərimə təfsir yazmağa başlamış, lakin naməlum səbəb üzündən bu iş yarımçıəq qalmışdır. Seyyid Xoyinin təfsiri müxtəlif mövzuları əhatə edən və dərin araşdırmaların məhsulu olan mükəmməl müqəddimədən və yalnız “Fatihə” surəsinin təfsirindən ibarətdir. Ərəb dilində yazılmış kitab müxtəlif dillərə, o cümlədən, azərbaycan dilinə tərcümə və çap olunmuşdur).

Lakin keçmiş dövrlərdə bu mövzunun çox əhatəli şəkildə işıqlandırıldığını nəzərə alaraq, qısaca da olsa ona toxunmağı lazım bilirik.

“Malik” və “məlik” sözləri arasında ciddi fərq olduğunu iddia edənlərin əsas dəlilləri bun¬lardan ibarətdir:
a) Bəzi alimlər ayədəki kəlməni “malik” ki¬mi oxumağı düzgün sayaraq iddia etmişlər ki, “malik” kəlməsi “məlik”dən daha üstün, daha əhatəli və Allaha daha artıq layiqdir. Çünki ma¬likdə iki xüsusiyyət olur: o, həm mülkiyyət sahi¬bidir, həm də onun başqalari üzərində ixtiyar və hökmranlığı vardır. Başqa sözlə desək, maliklik həm nəyinsə sahibi olmaq, həm də vəzifə və məqam deməkdir. Amma “məlik” sözü bu mə¬nalardan yalnız birini ifadə edir. Məlik başqaları üzərində hökmran məqamına çatan bir şəxsdir. O, mülkiyyət sahibi ola da bilər, olmaya da bilər. Məlik məqamında olan şəxsin mülkiyyət sahibi olması şərt deyil.

Söylədiklərimizdən bu nəticəni alırıq ki, bu nəzəriyyə sahiblərinin fikrincə, hər bir malik həm də məlikdir, amma hər bir məlik malik de¬yil. Deməli “malik” kəlməsi daha əhatəli və bö¬yükdür.

b) Alimlərin bir hissəsi isə, ayədəki kəlmə¬ni “məlik” kimi oxumağı daha düzgün saymış¬lar. Onların fikrincə, ərəb dilində zaman bildirən izafət tərkiblərində “malik” kəlməsinin işlənmə¬si düzgün deyil. Zamanla bağlı olan izafətlərdə “məlik” sözündən istifadə olunur. Məsələn, “məlik əl-əsr” (əsrin, zəmanənin hökmdarı), “müluk əl-əsar əl-mütəqəddimə” (keçmiş dövrlərin hökmdarları). “Youmud-din” ifadəsi də zamanı bildirdiyi üçün (tərcüməsi “hesab günü” demək¬dir), ondan əvvəlki kəlmə “məlik” kimi oxunma¬lıdır. Belə izafətlərdə “malik” sözü işlənə bil¬məz, çünki heç kim zamanın sahibi adlandırıla bilməz.

Mərhum Ayətullah Xoyi “əl-Bəyan” əsərində bu nəzəriyyələri sadaladıqdan sonra onlarla razılaşmadığını bildirir və Alla¬ha münasibətdə onların doğru ol¬madığını göstərir. Çünki “malik” və “məlik” sözləri arasında yuxa¬rıda iddia olunan fərq etibari mülkiyyətə aiddir. Dünya həyatın¬da bəzən insan hökmdar məqamına yüksəlsə də, mülkiyyət sahibi olmaya bi¬lər. Halbuki, Allahın mülkiyyəti mütləqdir, bütün nöqsanlardan uzaqdır. Allah varlıq aləminin hökmdarıdırsa, deməli, varlıq aləmi bütünlükdə Onun mülküdür. Və əksinə, əgər hər şey Allahın mülküdürsə, demək, Allah ehtiyacsız və şəriksiz hökmdardır. Allahın bu sifətlərdən birinə malik olub digərlərindən məhrum olduğunu təsəvvür etmək qeyri-mümkündür.

Həmçinin, zamanın maliki adlana bilməmək xü¬susiyyəti də Allaha aid oluna bilməz. Allah hər şeyin xaliqi, rəbbi və sahibidir. Zaman da Onun məxluqudur və Onun hökmündədir. Deməli, Allahı qiyamət günü¬nün sahibi adlandırmaq qətiyyən səhv deyildir. Belə¬liklə, Ayətullah Xoyi ayəni “məlik” ya “malik” kəlməsi ilə oxumağın heç bir etiqadı və lüğəti mahiyyət daşı-madığını və hər iki qiraətin eyni etibar gücünə malik olduğunu, qiraətlərdən hər hansı birini batıl saymağın qeyri-düzgünlüyünü bəyan etmişdir. (Bax: Ayətullah əl-üzma Xoyinin “Əl-Bəyan” təfsiri, “Fatihə” bölümü).

(On doqquzuncu hissə)

4-cü ayə: “Maliki youmiddin”

Hesab günü

“Din” sözü bir neçə mənaya malikdir. Qurani-Kərimdə bu söz əsasən üç mənada işlənmişdir:

a) İlahi qanunlar məcmuəsi, şəriət. “Al¬lah yanında din, əlbəttə, İslamdır” (Ali-İm¬ran, 19). “Müşriklərin xoşuna gəlməsə də, (İslamı) bütün dinlərin fövqündə göstərmək üçün öz Peyğəmbərini doğru yol¬la və haqq dinlə göndərən odur” (Tövbə, 33). “Din” sözünün ürfi mənası, yəni əlavə qeyd olmadan xalq içində anlaşılan izahı budur.

b) Əməl və itaət. “Bil ki, xalis din (yəni sırf itaət, təmiz itaət) ancaq Allaha məxsus¬dur” (Zümər, 3).

v) Sorğu-sual və əvəz. Təfsir olunan ayə¬də “din” sözü məhz bu mənada işlənmişdir (Möhsin Qiraəti. Təfsiri-nur, 1-ci cild, səh. 22)

Rağib İsfahani də “Müfrədat” əsərində “din” kəlməsi üçün ibadət, əvəz və şəriət mənalarını qeyd etmişdir (1- ci cild, səh. 699, “din” kəlməsi).

İslam müqəddəslərinin hədisləri də “Fatihə” surəsində “din” kəlməsinin məhz hesab mənasını bildirdiyini təsdiq edir. İmam Mühəmməd Baqir (ə) “din” sözünü “hesab, sorğu-sual” kimi təfsir etmiş, İmam Cəfər Sadiq (ə) “youmid-din” ifadəsinə “youm əl-hesab” kimi şərh vermişdir (Həvizi Şirazi. Nur əl-səqəleyn, 1-ci cild, səh. 19, hədis 75 və 77).

Bəzi alimlər ayədəki “din” kəlməsini məhz dini qanunlar məcmuəsi mənasında götürərək onunla qiyamət günü arasında əlaqə qurmağa çalışmışar. Onların bir qisminin fikrincə, qiyamətə ona görə “youmiddin” deyirlər ki, həmin gün əməllərə məhz dini qanun-qaydalar əsasında əvəz veriləcək. Alimlərin bir hissəsi isə iddia edir ki, qiyamət günündə insana din¬dən başqa heç nə fayda verməyəcəyinə görə, Allah həmin günü “youmid-din” ad¬landırmışdır (Nur əl-səqəleyn, 1-ci cild, 19-cu səhifənin ətək yazısı).

Müasir alimlərin bəziləri isə “din” kəl¬məsinin kökünü qədim fars, sanskrit, akkad, ibrani və arami dillərində axtarırlar (professor A.M.Şüştəri. Quran kəlmələri¬nin kamil lüğəti, səh. 184).

Qurani-Kərimin mətnində “youmid-din” ifadəsi 13 dəfə təkrar olunur. Bu ayələrin hamısında qiyamət gününə işarə edilmişdir. Məsələn, İblis Həzrət Adəmə (ə) səcdə etməkdən boyun qaçırandan sonra Allah-Taala ona xitabən buyurur: “Sən youmid-dinə qədər lənətlənmiş¬sən!” (Hicri, 35 və Sad, 78). Digər bir ayədə Allah-Taala behiştə aparılacaq şəxslərin xüsusiyyətini belə təsvir edir:

“O kəslər ki, youmid-dini təsdiq edərlər” (Məaric, 26). Əksinə, cəhənnəmə düşəcək adam¬lar isə böyük cəza gününü dananlardır: “O kəslər ki, youmid-dini yalan sayarlar” (Mütəffifin, 11). Belə şəxslər qiyamətdə Allahın hökmü ilə dirilib məhşərə gətiriləndə dəhşət içində söyləyəcəklər: “Vay halımıza! Bu (bizim inanmadığımız) youmid-dindir!” (Saffat, 20). Ayələrin birində axirət aləmini və qiyamə¬ti təkzib edənlərin barəsində oxuyuruq: “Onlar səndən youmid-dinin nə vaxt ola¬cağını soruşarlar” (Zariyat, 12).

Quranın “Müddəssir” adlı surəsində qiyamət gününün səhnələrindən biri ob-razlı dillə təsvir olunur.

Həmin gün insanların məhkəməsi başa çatdıqdan sonra cənnətə layiq görülənlər cəhənnəm əhlindən soruşacaqlar: “Siz nəyə görə cə-hənnəmə salındınız?” Cəhənnəm əhli öz aqibətlərinin səbəbini belə izah edəcək-lər: “Biz namaz qılanlardan deyildik, yox¬sulları yedirtməzdik. Batil əhlinə qoşulub ömrümüzü hədər yerə keçirərdik. Ölüm bizi haqlayana qədər youmid-dini yalan sayardıq”. Bu mükalimədən sonra Allah buyurur: “Şəfaət edənlərin şəfaəti onlara fayda verməz” (Müddəssir, 40-48).

(İyirminci hissə)

4-cü ayə: “Maliki youmiddin”

Niyə məhz hesab gününün maliki?

Bəs görəsən, Allah-Taala “Fatihə” su¬rəsində niyə bu dünyanın deyil, qiyamət gününün maliki olduğunu diqqətimizə çat¬dırır?

Niyə Allah, məsələn, “maliküd-dünya” deyil, məhz “maliki youmid-din” ifadə¬sini işlətmişdir?
Təfsir alimləri cavab olaraq bu nəzə¬riyyələri irəli sürmüşlər:

a) Bəzi şəxslər belə hesab edirlər ki, hə¬yat yalnız bu dünyadan ibarətdir və ölüm hər şeyin sonu deməkdir. Onlar qiyamət günü¬nün olacağını və hamının dirilib sorğu-sual qarşısında duracağını inkar edirlər. Bu cür adamlar əgər fövqəl-bəşər bir qüvvənin (Al¬lahın) varlığını qəbul edirlərsə də, bu aydın həqiqəti anlamağa acizdirlər ki, həmin qüv¬və axirət aləminin də olacağını planlaşdır¬mışdır və bu dünya kimi, axirət aləmini də idarə edəcəkdir.
Ayə bu dayaz düşüncə tərzini inkar edir və göstərir ki, dünyanın sonunda mütləq hesab günü olacaq.

b) Bəziləri də belə düşünə bilərlər ki, Allahın hakimiyyəti bu dünya ilə məhdudlaşır. Ayə bu fikrin də tamamilə puç olduğunu bil¬dirir. Bu dünyanın hakimi olan vahid Al¬lah qiyamətdə də hökmrandır. “Əl-həmdu lillahi rəbbil-aləmin” ayəsi də bu əqidə məsələsini vurğulayırdı. Allah bütün aləmlərin rəbbidir. Axirət də aləmlərdən biri olduğu üçün orada bütün ixtiyar yenə Allah-Taalaya məxsus olacaq. Beləliklə, surəni təşkil edən ayələr bir-birini tamamlayır və tövhid (təkallahlılıq) üzərində təkid edir.

v) Allah-Taala ona görə qiyamətin maliki olduğunu ön plana çəkir ki, məhz həmin gün Allahın mülkü ən dolğun və tam mənada görünəcək.

Allah bu dünyada bizə etibari mül¬kiyyət vermiş, bir-birimizə yardım göstərmə¬yimizə, başqası üçün zamin durmağımıza, habelə, öz mülkiyyətimzdən istifadə edərək mənfəət qazanmağımıza şərait yaratmışdır. Dünya həyatında ailə, oğul-uşaq, mal-döv¬lət, dostlar və qohumlar, vəzifə və rütbə da¬dımıza çatır, biz öz məqsədlərimizə yetmək üçün bu vasitələrdən tez-tez istifadə edirik. Həqiqi mülkiyyət Allaha məxsus olsa da, biz əlimizdə olan etibari mülkiyyətdən az-çox faydalana bilirik. Bəzən mülkiyyətə o qədər aludə oluruq ki, özümüzü az qala həqiqi və mütləq malik sayırıq.

Lakin qiyamət günündə bütün bu etibari mülkiyyət növləri öz qüvvəsini tam itirəcək. İnsan elə bir vasitə tapa bilməyəcək ki, kənardan ona yardım etsin (Allahın izni ilə baş tutacaq şəfaət istisna olmaqla). Dünya hə¬yatında insana tabe olan hər növ mülkiy¬yət onun hökmündən çıxacaq. Həmin gün qohumların yalvarışı, dostların səyi, sər¬vət və vəzifə insana zərrəcə fayda vermə¬yəcək. Əslində hamının başı özünə qarı¬şacağı üçün, başqasından kömək gözlə¬məyin heç mənası da olmayacaq. Həmin gün bütün hökm və ixtiyar yalnız Allahın əlində cəmləşəcək. Hamı Onun qarşısında müti halda duracaq. Hamı görəcək ki, hə¬qiqətən, əsil mülk sahibi yalnız Allahdır.

Qurani-Kərimdə qiyamət gününün əsil malikinin Allah olacağı belə təsvir edilmişdir: “Elə bir gün ki, bütün insanlar qəbirlər¬dən çıxacaqlar və onların heç bir işi Allah¬dan gizli qalmayacaqdır. Bu gün hökm ki¬mindir? Vahid və hər şeyə qalib olan Alla¬hındır!” (Mömin, 16).

Məhşərdə hər kəsin özünə cavabdeh olacağı və başqasına heç bir xeyri dəyməyəcəyi barədə Müqəddəs Kitabda israrla xəbərdarlıq edilir:

“…Onların arasındakı bütün səbəblər və vasitələr qırıla¬caq” (Bəqərə, 166). “Sur (qiyamətin başlandığını bildirən şeypur) çalınıdığı gün aralarında nə qohumluq əlaqəsi olar, nə də bir-birindən xəbər tutarlar” (Möminun, 101). “O gün nə mal-dövlət, nə də övlad bir fayda verər” (Şüara, 88). “Nə qohum-əqrəbanız, nə də oğul-uşağınız sizə fayda ve¬rəcək. Allah nə etdiyinizi görəndir!” (Mümtəhinə, 3).

Bu dünyada başqalarına hökm edənlər qiyamətdə nə özlərini, nə də onlara tabe olanları xilas edə bilməyəcəklər: “O zaman onlar bir-biri ilə çənə-boğaz olacaq, zəiflər təkəbbürlülərə (başçılara) deyəcəklər: “Biz sizə tabe idik. İndi siz cəhənnəm odunun heç olmasa azacıq bir hissəsini bizdən uzaqlaşdıra bilərsinizmi?” Təkəbbür göstərənlər deyəcəklər: “Biz hammız cəhənnəm alovunun içindəyik. Allah artıq öz bəndələri arasında hökm vermişdir!” (Möminun, 47-48).

Nəhayət, aşağıdakı ayədə qiyamət gü¬nünün mütləq hakimi kimi əzəmətli və qadir Allah təsvir edilir: “O gün hökm yalnız Allahındır. Allah insanların arasında hökm edəcəkdir” (Həcc, 56).

 

(iyirmi birinci hissə)

4-cü ayə: “Maliki youmiddin”

Qurani-Kərimin “İntifar” surəsində “youmid-din” ifadəsi üç dəfə təkrar olunur. Surə bununla maraqlıdır ki, burada həm qiyamət günü “youmid-din” adı ilə xatırlanır, həm də bütün hakimiyyətin həmin gün Allaha məxsus olacağı təsdiq edilir: “Pis əməl sahibləri cəhənnəmdə olacaqlar. Onlar ora hesab günü (youmid-dində) daxil olacaqlar. Əsla oradan çıxan deyillər! Sən nə bilirsən ki, youmid-din nədir?! Bəli, sən nə bilirsən ki, youmid-din nədir?! O gün heç kim heç kəsin karına gələ bilməz. O gün əmr yalnız Allahındır!” (İntifar, 14-19).

Ayənin təfsirinin ötən bölümlərində qeyd etdik ki, insanın etibari mülkiyyəti içində ona ən çox tabe olan öz bədənidir. Bununla belə, dünya həyatında insan öz bədəni üzərində də mütləq mənada hakimiyyət daşıya bilmir. Lakin qi-yamətdə bədən üzvləri üzərində olan cüzi hakimiyyət də əldən çıxacaq. Göz, dil, əl, ayaq və sair bədən üzvləri Allahın izni ilə azadlıq əldə edib öz sahibinin əleyhinə olsa belə, şəhadət verəcək: “Etdikləri əməllər barəsində onların əlləri bizimlə danı¬şar, ayaqları şahidlik edər” (Yasin, 65).

Axirətə inam bütün səmavi dinlərin təməl sütunudur

“Maliki youmid-din” ayəsi qiyamət günü və axirət aləmi barəsində olduğundan, bu ayənin təfsirində qısaca da olsa, məaddan söz açmağı lazım bilirik.

Məad (böyük hesab günü və axirət aləminə inam) bütün səmavi dinlərin təməlində duran etiqad məsələsidir. Məad əqidəsi insanın öz əməllərinə görə məsuliyyətini artırır. Axirətə iman zalımların özbaşınalığını nisbətən cilovlayır, məzlumlara isə ümid verir. Məad elə ümumi və vacib mövzulardandır ki, Allahın göndərdiyi bütün peyğəmbərlər öz təbliğat fəaliyyətində ona toxunmuşlar.

“Bibliya”ya aid olan “İsayyanın (ə) kitabı”nda deyilir: “Sənin ölü bəndələrin diriləcək, ölü bədənlər qalxacaq” (26-cı fəsl, 19-cu cümlə).

“Əhdi-cədid”in tərkib hissəi olan “İohannın açıqlaması”nda isə qiyamət belə təsvir olunur: “Əməl kitabları açıldı. Ölülər öz əməllərinə müvafiq surətdə, kitabda yazılanlara əsasən mühakimə edildilər. Hər kəs öz əməllərinə görə mühakimə olundu” (20-ci fəsl, 12-13-cü cümlələr).

Məada inam İslam dininin prinsipial əqidə əsaslarındandır. Qiyamət gününə və axirət aləminə inanmayan şəxs müsəlman sayılmaz. Allah-Taala bu mövzuya o qədər əhəmiyyət vermişdir ki, müqəddəs Quranın yüzlərlə ayəsini buna həsr etmişdir. Həmin ayələrdən bir neçəsini yuxarıda qeyd etdiyimiz üçün mövzunu uzatmağa ehtiyac görmürük.

İslam müqəddəslərinin kəlamlarında məad əqidəsinin təzahürünə gəlincə, bu barədə möminlərin əmiri, hərb və söz sultanı Həzrət İmam Əli ibn Əbu Talibin (ə) qiymətli kəlamlarından bir neçəsini xatırlatmağın faydalı olacağını düşünürük. İmam Əli (ə) axirət aləmi barəsində buyurur: “Axirətin mükafatı dünya əziyyətlərini insana unutdurar”. “Şübhəsiz, sən axirət üçün yaradılmı-san; elə isə buna layiq əməllər et!” “Axirətdə daha əməl imkanı verilməyəcək, sorğu-sual olacaq. “ Hər kim axirəti çox xatırlasa, günahı az olar”. (Bütün hikmətli kəlamlar “Gürər əl-hikəm” kitabındandır; kəlam 4692, 3810, 6495 və 8769).

İmam Əli (ə) öz xütbələrinin birində bəşəriyyətə üz tutaraq söyləyir: “Ey insanlar! Dünya keçid yeri, axirət isə qaları məskəndir. Daimi məskəninizə ğedərkən yolboyu keçdiyiniz yerlərdən azuqə yığın! (yəni axirətdən ötrü bu dünyada xeyir əməllər edin)” (Nəhcül-bəlağə, 194-cü xütbədən).

Ayənin təfsiri hədislərdə

1. Cəfəri məzhəbinin ən mötəbər alimlə¬rindən mərhum Şeyx Səduqun “Əmali” kitabında “Fatihə” surəsinin yığcam təfsirinə həsr olunmuş bir hədis rəvayət edilib. İmam Həsən Əsgəridən (ə) öz müqəddəs ata-babaları vasitəsilə Peyğəmbərə istinadən nəql olunan bu hədisdə “Fatihə”nin hər bir ayəsini oxumaq müqabilində Allah-Taala tərəfindən insana verilən nemətlərdən söz açılır. Dördüncü ayə barəsində belə deyilir: “Bəndə “maliki youmid¬din” ayəsini söyləyəndə Allah buyurar: “Ey mələklər! Şahid olun, bəndəm etiraf etdi ki, Mən hesab gününün malikiyəm, buna görə də məhşər günündə onun hesabını asan edərəm. Yaxşı əməllərini qəbul edib, pis əməllərindən keçərəm” (Şeyx Səduq. Əmali, məclis 33, hədis 1).

2. On birinci məsum imam Həsən Əsgəriyə (ə) aid edilən təfsirdə də bu ayə barəsində müəyyən qeydlərə rast gəlirik. İmam Əsgəridən (ə) rəvayət olunan bu təfsir “Fatihə” surəsini və “Bəqərə” surəsindən bir neçə ayəni əhatə edir. Təfsir bir neçə dəfə müstəqil surətdə nəşr olunmuş, habelə “Bihar əl-ənvar” silsilə kitabının tərkibində də çap edilmişdir.

İmam Əsgəri (ə) “maliki youmid-din” ayəsi barəsində buyurmuşdur: “Allah qiyamət gününü (bu elə həmin youmid-dindir) yaratmağa qadirdir. Allah qadirdir ki, qiyamətin vaxtını ya tezləşdirsin, ya da təxirə salsın O, qiyamət gününün də malikidir və haqq əsasında hökm edəcək. Kim özünü zülm və sitəmlə ləkələsə, həmin gün heç bir hökm vermək ixtiyarına malik olmayacaq” (bax: Ayətullah Əmini tərəfindən “Fatihə” surəsinə yazılmış təfsirin 5-ci əlavəsi (farscadan tərcümə), səh. 135).

(iyirmi ikinci hissə)

4-cü ayə: “Maliki youmiddin”

3. Rəvayət edirlər ki, Ömərin xilafəti döv¬ründə Rum qeysəri məktub yazıb, bəzi sualla¬ra müsəlmanlardan cavab istəmişdi. Suallardan biri də “Fatihə” surəsinin təfsirinə aid idi. Ömər kömək üçün İmam Əliyə (ə) müraciət etdi. Əli (ə) qeysərin verdiyi sualların hamısı¬na dolğun və qısa cavab yazıb yolladı. “Fatihə” surəsinə Əlinin (ə) yığcam təfsiri də həmin hadisənin yadigarıdır. Orada dördüncü ayə belə şərh edilir: “Həqiqətən, O, məhşər günündə insanların taleyinin malikidir. Hər kim dünyada azacıq da olsa, şəkk etsə, yaxud Allaha qarşı israrla tabesizlik göstərsə, Allah onu cəhənnəm alovunun içinə atar. Bu adama ilahi əzabdan gizlənmək və qaçmaq mümkün olmaz! Amma hər kim dünya həya¬tında Allaha tabe olsa və bəndəliyini ardıcıl davam etdirsə, Allah onu öz sonsuz mərhəmətinə layiq bilib, behiştdə yerləşdirər” (Ayətullah Əmini tərəfindən “Fatihə” surəsinə yazılmış təfsirin 5-ci əlavəsi (farscadan tərcümə), səh. 145).

4. İmam Rza (ə) buyurmuşdur ki, “maliki youmid-din” ayəsini söyləməyin mənası qiya¬mətdə ölülərin diriləcəyini, insanların sorğu-suala tutulub əməlləri müqabilində əvəz ala¬caqlarını təsdiq etmək və dünya mülkü kimi axirət mülkünün də Allaha məxsus oldüğünü vacib saymaqdır (Həvizi Şirazi. Nur əlsəqəleyn, 1-ci cild, səh. 19, hədis 81).
5. Həzrət Mühəmməd Peyğəmbərdən (s) rəvayət etmişlər ki, cənab Cəbraili-əmin (ə) buyurub: “Bəndə bu ayəni oxuyanda həm Allah, həm də səma əhli (yəni mələklər) təsdiq edərlər” (yuxarıdakı mənbə, hədis 76; Seyyid Haşim Bəhraninin “əl-Bürhan” təfsirində eyni hədis İmam Cəfər Sadiqdən (ə) rəvayət olunur, 1-ci cild, səh. 51).

6. Məsum imamların ibadəti barədə əlimizdə olan hədislərdən görürük ki, onlar namazın qiraəti zamanı “maliki youmid-din” ayəsinin bütün məna dərinliyini və qiyamətin bütün dəhşətlərini göz önünə gətirirdilər. İmam Cəfər Sadiq (ə) namazda bu ayəni bir neçə dəfə təkrar edirdi. Səhabələr müşahidə edirdilər ki, o həzrət namazda “maliki youmid-din” ayəsini sayı bilinməyəcək qədər çox söyləyirdi (Təfsirül-Əyyaşi, 1-ci cild, səh. 22-23). İmam Zeynülabidin (ə) “maliki youmiddin” ayəsini o qədər səmimiy¬yət və mütiliklə təkrar edirdi ki, görənlər o həz¬rətin həyacandan öləcəyini təsəvvür edirdilər (Seyyid Haşim Bəhrani. ƏI-Bürhan, 1-ci cild, səh. 51; Təfsiri-nümunə, 1-ci cild, səh. 41; “Üsul əl-Kafi”, “Quranın fəziləti” kitabı, hə¬dis 13).

Ayənin irfani təfsiri

a. “Fatihə” surəsinin ilk dörd ayəsi bir neçə baxımdan bir-biri ilə əlaqəlidir və qrup təşkil edir.

Birincisi, bu dörd ayədə Allah-Taala Özü haqqında üçüncü şəxs kimi danışır, kənardan Öz sifətlərini təsvir edir. Bu ayələrdə Allahdan savayı heç kimin nişanəsi görünmür. Yalnız beşinci ayədə (“iyyakə nəbudu və iyyakə nəstəin”) insan səhnəyə daxil olur. Surənin sonrakı üç ayəsi bəndənin Allaha müraciətlə¬rini əhatə edir. Bu son ayələrdə insanın “mən”i, iradə və şəxsiyyəti, Allahdan arzu və diləkləri görünür. Mühəmməd Peyğəmbərdən (s) rəvayət olunan aşağıdakı hədis də məhz bu həqiqəti bəyan edir: “Allah-Taala buyurur ki, mən “Fatihət əl-Kitab”ı Özümlə bəndəm arasında bölüşdürmüşəm. Onun bir yarısı Mənə, o biri yarısı bəndəmə aiddir. Bəndəmə aid olan hissəyə Məndən istədiyi diləklər aiddir” (Şeyx Səduq. Əmali, məclis 33, 1-ci hədisdən).
İkincisi, surənin ilk dörd ayəsi bütün kai¬natın, varlıq aləminin qısa salnaməsidir. Geniş, əhatəli kitablardan fərqli olaraq bu salnamə cəmi 4 cümlədən ibarətdir. Bu dünyanın yaradılışından sonuna kimi bütün tarixi həmin ayələrin içində öz əksini tapmışdır. Belə ki, “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayəsi hər işin əvvəlində oxunduğu üçün kainatın da yaradılışına bir işarə kimi qəbul edilə bilər. Bu dünyanın üzərındə sanki Rəhman və Rəhim olan Allahın adı¬nın möhrü vardır. “Əl-Həmdu lillahi rəbbil-aləmin” və “ər-Rəhmanir-Rəhim” ayələri varlıq aləminin öz həyatını davam etdirməsi üçün Al-laha möhtac olduğunu göstərir. Bu ayələr dünyanın ilahi rübubiyyət və rəhmət sayəsində mövcud olduğunu vurğulayır. Nəhayət, “maliki youmid-din” ayəsi Allahın hökmü ilə bu aləmin sona çatacağı və axirət dünyasının başlana¬cağı, əməllərə görə hesab çəkiləcəyi gündən xəbər verir.
Üçüncüsü, “Fatihə” surəsinin ilk 4 ayəsin¬də Yaradanın beş adı çəkilir: Allah, Rəhman, Rəhim, Rəbb əl-aləmin və Maliki youmiddin. Bəzilərinin təsəvvür etdiyi kimi bu adların işlənmə ardıcıllığı heç də ixtiyari və nizamsız deyildir. Əksinə, bu 5 ad məntiqi rabitə əsa¬sında sadalanır. Yaradanın bütün ad və sifətləri içində “Allah” adı ən əhatəli və dolğun¬dur. Buna görə də siyahının əvvəlində “Allah” adı durur. Bundan sonra Yaradanın daha bir məxsusi adı vardır ki, Ondan başqa heç kimə və heç nəyə aid oluna bilməz: Rəhman. Göründüyü kimi, bu da siyahıda ikinci yerdədir. Burada qarşıya belə bir sual çıxır: Bəs Allah-Taala bu aləmi nəyə görə xəlq etmişdir? Həmin suala üçüncü ad (Rəhim) cavab verir. Allah varlıq aləmini bir lütf və mərhəmət olaraq, heç bir təmənnasız yaratmışdır. Bu mərhələdə növbəti sualla qarşılaşırıq: Allah dünyanı yaratdıqdan sonra onu özbaşına buraxmışdır, yoxsa nəzarəti al¬tında saxlayır? Dördüncü yerdə duran “Rəbb” sözünə diqqət yetirəndə cavab aydın olur. Bə¬li, varlıq aləmi hər an Yaradanın rübubiyyət si-fətindən bəhrələnir və bunun sayəsində öz varlığını qoruyub saxlayır. Nəhayət, sonuncu sual: Kainatın sonu varmı? Əgər varsa, kimə bağlıdır və kimin ixiyarındadır? Əlbəttə, hesab gününün malikinin!

Göründüyü kimi, bu beş ad öz üstünlük və əhatəlik dərəcələrinə əsasən sıralanıb. Əgər ilk iki ad (Allah və Rəhman) qeydsiz-şərtsiz olaraq yalnız Yaradana məxsus olan xüsusi adlarlardırsa, sonrakı üç ad ümumi və müştə-rəkdir (müəyyən şərtlər daxilində). Yəni “Rə¬him” adı Allahdan başqasına şamil edilə bilər. “Rəbb” kəlməsi izafət tərkibi kimi çıxış etdikdə məxluqata aid oluna bilər. Əgər Allah mütləq malikdirsə, insanın da etibari mülkiyyəti vardır (bütün bunların barəsində təfsirin ötən bölmə¬lərində ətraflı məlumat verilmişdir).

Adların əhatəlilik dərəcəsinə baxdıqda, yenə dəqiq nizam-intizam görürük. “Allah” adı ən əhatəli məfhumdur və onun üçün heç bir məhdudiyyət mövcud deyildir. Rəhman bu dünyada həm kafirlərə, həm də möminlərə mərhəmətlidir. Rəhim isə axirətdə yalnız möminlərə mərhəmət edəcək. Rəbb sifətinin əhatəsi bu dünya ilə, “maliki youmiddin”in əhatəsi isə qiyamət günü ilə məhdudlaşır.

İyirmi üçüncü hissə

4-cü ayə: “Maliki youmiddin”

b. Təfsirin ötən bölmələrində ayədəki qiraət fərqləri, bunun səbəbi və əhəmiyyəti barədə məlumat vermişik. Qeyd etmişdik ki, qiraət ustadlarının bir qismi “malik”, o biri qismi isə “məlik” qiraətini bəyənmiş, təfsir və lüğət alimləri bunların fərqini araşdırmağa çalışmış, birinin o birindən üstün olmasını əsaslandırmağa cəhd etmişlər. Halbuki, hər iki kəlmə Allaha aid edilərsə, aralarında heç bir ziddiyyət və fərq yaranmır, Allahın malikliyi Onun məlikliyi deməkdir. Eləcə də Allahın məlikliyi elə malikliyi mənasındadır.

Uca Yaradan sanki bu mübahisənin mənasızlığını anlatmaq üçün Qurani-Kərimin ilk və son surələrində özünün hər iki sifətə sahib olduğunu göstərmişdir. Müqəddəs kitabın birinci surəsində (Fatihə) “maliki youmiddin”, sonuncu surəsində (Nas) isə “məlikin-nas” buyurulur.

Zənnimizcə, bunun bir səbəbi də Allahın mülkiyyət məsələsinə böyük əhəmiyyət verməsi ilə bağlıdır. Yəni Quran Allahın malikliyinin bəyanı ilə açılır, məlikliyinin ifadəsi ilə sona çatır. Bu onu göstərir ki, Allah-Taala həqiqi mülkiyyətin Ona məxsus olduğunu insanlara bildirməkdə israr etmişdir (bu fərziyyələr müəllifə məxsusdur).
c. Bu ayə İslam maarifinin mühüm bir bölməsini ifadə edir. “Fatihə” surəsini oxuyan şəxs ilk üç ayədə Allahın sonsuz mərhəməti haqqında məlumat əldə edir. Mərhəməti bol, rəhməti sonsuz olan, bütün məxluqlarını lütflə bəzəyib nemətləndirən Allah barədə ayələr oxucunun qəlbində arxayınlıq, rahatlıq və ümid yaradır. Bu arxayınlıq orta həddə olarsa, bəyəniləndir. Lakin əgər insan ilahi mərhəmətə çox arxayın olsa, məsuliyyətsizləşər, əməllərinə görə özünə hesabat verməz. Həmişə düşünər ki, hər nə günah etsə, Allah Öz sonsuz mərhəməti ilə onu bağışlayacaq. Belə düşünmək insanı günah girdabına sürükləyər.

Bunun qarşısını almaq üçün Allah-Taala dördüncü ayədə insanı “ayıldır”, qiyamət gününü xatırladır, həmin gün bütün ixtiyarın yalnız Allaha məxsus olacağını bildirir. Hesab gününün əzəməti və vahiməsini təsəvvür etməklə insan ifrat arxayınçılıqdan xilas olar. Qeyd etmək yerinə düşər ki, Allah insanı daimi qorxu və dəhşət içində də saxlamaq istəmir. Çünki bu halda bəndə təmamilə ümidsizdliyə düşər, fikirləşər ki, hər nə əməl etsə, yenə cəhənnəmə salınacaq. Nəticədə savab qazanmaq ümidi məhv olar, xeyir əməllərə olan maraq itər. Bu məsələdə həm ifrata, həm də təfritə uymaq təhlükəlidir. Allaha ifrat arxayınçılıq İslam əxlaqında “rəca”, əksinə, Allahdan ümidsizlik “xövf” adlanır. Əsl müsəlman “xövf” və “rica” hallarının arasında, orta mövqedə qərar tutmalıdır.
Məşhur İslam alimi, hədis, rical, tarix və sair elmlərin mahir bilicisi Şeyx Abbas Qummi “əI-Məqamat əl-ələviyyə” kitabında (Əllamə Nəraqinin “Merac əl-səadə” adlı əxlaq kitabının xülasəsidir) bu barədə belə yazır: “Gizli deyil ki, xovf layiqli və lazimi həddi aşmazsa, bəyəniləndir; əks halda isə bəyənilməz. Çox olur ki, Allahın rəhmətindən ümidsiz qalmaqla nəticələnir. Bu, azğınlıq və küfr həddidir”. Kitabın başqa yerində yazılıb: “Allahın rəhmətindən ümidsizlik insanı həlak edən sifətlərdən və böyük günahlardandır, hətta bəzi ayələrdən məlum olur ki, küfrə gətirib çıxarır. Bu sifətin pisliyi haqqında bu yetər ki, insanı Allah sevgisindən, itaət və ibadətdən uzaqlaşdırır. Onun əlacı isə zidd olan xüsusiyyəti əldə etməkdir. Onun ziddi rəca, yəni Allaha ümidvar olmaqdır.”
Daha sonra Şeyx Abbas Qummi ifrat ümidvarlığın ziyanından söz açaraq, aşağıdakı hədislə mövzunu qüvvətləndirir: “Səhabələrdən biri İmam Sadiqə (ə) söylədi ki, sizin dostlarınızın bir hissəsi ardıcıl günah edib, sonra da: “Biz bağışlanacağımıza ümidvarıq”,- deyirlər. İmam buyurdu: “Onlar yalan deyirlər və bizim dostumuz deyildirlər, yersiz və mənasız arzulara aludə olublar. Ümidvar olan şəxs mükafata layiq iş görər; qorxan şəxs isə qorxduğu şeydən uzaq qaçar” (hədis “Üsul əl-Kafi”dəndir, “İman və küfr” kitabı, “Xövf və rəca’’ babı, hədis 5 və 6).
Hədislərdə oxuyuruq ki, İmam Cəfər Sadiq (ə) dəfələrlə atası İmam Mühəmməd Baqirin (ə) bu hədisini xatırlatmışdır: “Şübhəsiz, möminin qəlbində mütləq iki nur olar: qorxu nuru və ümid nuru. Əgər tərəziyə qoyub çəksən, nə bu ondan ağır gələr, nə də o bundan artıq olar” (əvvəlki mənbə, hədislər 1 və 13). Qeyd etmək yerinə düşər ki, Quran ayələrində də Allahın mərhəmət və qəzəbi yanaşı xatırlanmışdır: “Günahları bağışlayan, tövbələri qəbul edən, cəzası şiddətli və kərəmi böyük olan Allah” (Mömin, 3). “Bəndələrimə xəbər ver ki, həqiqətən, Mən bağışlayan və rəhm edənəm. Eyni zamanda, əzabım da çox şiddətlidir” (Hicr, 49 və 50).

24-сü hissə

5-ci ayə: “İyyakə nəbudu və iyyakə nəstəin”

Həzrət Mühəmməd Peyğəmbər (s) buyurmuşdur: “Bəndə “iyyakə nəbudu” söyləyəndə Allah-Taala buyurar ki, bəndəm düz deyir və yalnız mənə ibadət edir. Ey mələklər, şahid olun, mən ona ibadətinin əvəzində elə bir savab verəcəyəm ki, ona əks (fərqli) şəkildə ibadət edən şəxs həsəd aparacaq!”

Bəndə “iyyakə nəstəin” deyəndə isə Allah buyurar ki, bəndəm məndən yardım istəyir və mənə pənah gətirir. Şahid olun ki, mən ona işlərində yardım edəcəyəm, çətin günlərində fəryadına yetəcəyəm, dar günündə əlindən tutacağam” (Şeyx Səduq. Əmali, 33-cü məclis, 1-ci hədisdən).

İbadət nədir?

Göründüyü kimi, ayədə iki mühüm və geniş mövzuya toxunulmuşdur: ibadət və istianət (yəni Allahdan yardım diləmək). Bu mövzular barəsində ayrı-ayrılıqda ətraflı izahat verməyi məqsədəuyğun bilirik.

“İbadət” kəlməsinə lüğət, təfsir, kəlam və əxlaq alimləri tərəfindən müxtəlif mənalar verilmişdir. Alimlər bu kəlməni həm nəzəri cəhətdən, həm də Quran və sünnə işığında incələmiş, sözün məna çalarları haqqında rəngarəng fikirlər söyləmişlər. Aşağıda “ibadət” kəlməsinə mötəbər mənbələrdə verilmiş izahlardan nümunələri qeyd edirik:

a. İbadət məfhumu lüğətlərdə

1. İslam aləmində ərəb dilinin ən məşhur lüğətlərindən sayılan “Məcmə əl-bəhreyn” kitabında “əbidə” feli altında öncə Quranın bu ayəsi qeyd olunmuşdur: “…Rəbbinə etdiyi ibadətə heç kəsi şərik qoşmasın!” (Kəhf, 110). Ayənin ardınca müəllif məşhur filosof Şeyx Əbu Əli ibn Sinanın ibadətə verdiyi tərifi xatırladır: “İbadət – xüzu (hədsiz təvazö və qarşı tərəfə hədsiz ehtiram) və özünü əskik saymanın ən son həddidir”. Buna görə də Allah-Taaladan savayı heç kəsin qarşısında edilməz. Yalnız Allah ən böyük nemət sahibi və şükrə ən layiq olandır” (Şeyx Fəxrüddin Türeyhi. Məcmə əl-bəhreyn, 3-cü cild, səh. 92).
Kitabın növbəti səhifələrində “iyyakə nəbudu” ayəsi belə şərh olunmuşdur: “Yəni ibadət üçün yalnız səni seçmişik…” (səh. 94). Daha sonra “ibadət” kəlməsi barədə bu məlumat verilmişdir: “İbadət – istilahi (terminoloji) mənada əmr edilmiş işi yerinə yetirmək deməkdir” (səh. 95).
“Məcməül-bəhreyn” kitabında müəllif yeri gəldikcə özündən əvvəlki elm sahiblərinin mövzu ətrafındakı fikirlərini də nəql edir, bu fikirləri araşdırıb qiymətlənir. “İbadət” bəhsində də Şeyx Nəsirəddin Tusinin “Əxlaqi-Nasiriyyə” əsərinə istinad olunur. Xacə Tusi hikmət sahiblərinin ibadəti üç yerə ayırdıqlarını qeyd edir:
a) Birinci növ ibadət bədənlə yerinə yetirilməsi vacib olan namaz, oruc, həcc və s. kimi əməllərdir.
b) İkinci növ ibadətlərin icrası ruh üçün vacibdir. Allahın varlığına və vahidliyinə düzgün etiqad bəsləmək, ona layiqli şəkildə həmd-səna etmək, öz imkanları çərçivəsində Allahın barəsində düşünmək və sonra bu bilikləri genişləndirmək bura aiddir.
c) Üçüncü növ ibadət isə insanlar arasında ictimai əlaqələr zamanı icra edilməlidir. Məsələn, müamilat (ticarət məsələləri), əkinçilik, nikah, əmanətin qorunması, bir-birinə nəsihət vermək, düşmənə qarşı cihad və s. (səh. 95-96).

2. Ərəb dilinin digər məşhur izahlı lüğətlərindən sayılan “Lisan əl-ərəb” kitabında “əbidə” feli altında çox geniş məlumatlar toplanmışdır. Onları yığcam şəkildə aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:
a) “Əbd” – məmluk (başqasının mülkü) mənasını bildirir və “hürr” (azad insan) anlayışının zidd qarşılığıdır.
b) “İbadət” sözünün lüğəti mənası – xüzu ilə yanaşı olan itaətdir (tabeçilikdir). “İyyakə nəbudu” (yalnız sənə ibadət edirik), yəni “sənə xüzu ilə yanaşı bir itaətlə tabe oluruq” deməkdir (İbn Mənzur İfriqi Misri. Lisan əl-ərəb, 3-cü cild, səh. 270-273).

3. XX əsrin ən böyük müsəlman mütəfəkkirlərindən sayılan Seyyid Əbül-Əla Movdudi “Quranın dörd əsas termini” adlı kitabında “ilah”, “rəbb”, “din” və “ibadət” anlayışları barəsində geniş söhbət açmış, ibadətin lüğəti mənalarını (“Lisan əl-ərəb” kitabı əsasında) və Qurani-Kərimdə ibadət məfhumunun əhatə etdiyi mənaları açıqlamışdır. Movdudi yazır: “Ərəb dilində “übudə”, “übudiyyə” və “əbdiyyə” kəlmələrinin əsl mənası – boyun əymək və əskilməkdir. Yəni, hər hansı kəsin qarşısında heç bir müqavimət göstərmədən, üsyana qalxmadan və üz çevirmədən, onun istədiyi xidməti icra etməkdir. Buna görə də ərəblər minilməyə öyrəşmiş və tərkinə minərkən çətinlik törətməyən dəvəyə “bəirun müəbbəd”, ayaq altında qalıb tapdalanmaqla nahamar yerləri düzəlib hamarlanmış yola “təriqun müəbbəd” deyirlər”.

25-ci hissə

Daha sonra müəllif yazır: “Bu açıqlamalardan aydın olur ki, “əbidə” kökünün əsl mənası – hər hansı kəsin üstünlüyünü qəbul edərək, onun müqabilində öz müstəqillik və azadlığından imtina etmək, üsyan və müqaviməti buraxaraq itaətə hazır olmaqdır. Həqiqətdə qulluq və köləlik də yalnız budur. Buna görə də hər bir ərəb “əbd” sözünü eşidərkən, beynində köləlik və qulluq təsəvvürü yaranır. Kölənin əsl vəzifəsi öz ağasına itaət etmək və əmrlərini yerinə yetirmək olduğu üçün qulluq və köləlik mənaları ilə yanaşı, itaət mənası da istər-istəməz ağla gəlir. Eyni zamanda, kölə öz ağasına qulluq və itaət etməklə kifayətlənmir, onun üstünlüyünə inanır, böyüklüyünü etiraf edir, etdiyi yaxşılıq və ehsanat müqabilində minnətdarlıq hissi keçirir, beləliklə də öz ağasına ehtiram və təzimdə ifrata vararaq ona hər növ qulluqlar edir. Bu davranışa “pərəstiş”(tapınma) deyilir. Kölə yalnız başı ilə deyil, qəlbi ilə də ağasının qarşısında boyun əyərsə, həqiqi mənada ona qulluq etmiş olur” (Seyyid Əbül-Əla Movdudi. Quranın dörd əsas termini, səh. 103-105).

Göründüyü kimi, yuxarıdakı cümlələrlə müəllif lüğət kitablarında ibadətə verilmiş mənalar arasında əlaqə qurmağa çalışaraq, “köləlik”, “itaət” və “pərəstiş” anlayışlarından ibarət məntiqi bağlılıq zənciri yaratmışdır.

4. Rağib İsfahani bütün Quran kəlmələrinin mənasını incələdiyi “Müfrədat” əsərində yazır: “Übudiyyət – özünü əskik saymaq, itaət və tabeçiliyin bəyan edilməsidir. “İbadət” kəlməsi məna baxımından “übudiyyət” sözündən daha geniş və dolğundur. Çünki ibadət özünü əskik saymağın və itaətin son həddidir. Ona görə də kamillik və fəzilətin ən üstün həddində olan zatdan savayı heç kim pərəstişə layiq deyil. Bu zat isə yalnız Allah-Taaladır. Quranda buyurulur: “O, sizə yalnız onun özünə ibadət etmənizi buyurmuşdur” (Yusuf, 40).

Daha sonra Rağib İsfahani ibadəti iki növə ayırır:
1) Qəhri və qeyri-ixtiyari ibadəti həm canlı, həm də cansız aləm icra edir;
2) İradə və ixtiyarla edilən ibadət isə yalnız nitq sahiblərinə (insanlara) məxsusdur və onlara əmr edilmişdir.

“Əbd” kəlməsinin mənaları barəsində də məlumat verən müəllif dörd cür “əbd” anlayışı müəyyənləşdirir:
1) Alınıb-satıla bilən və ağasının mülkü sayılan kölə;
2) Yaradılış və fitrət etibarilə Allahın bəndəsi sayılan bütün insanlar (Allahı qəbul edib-etməmələrindən, onun ibadətlərini yerinə yetirib-yetirməmələrindən asılı olmayaraq);
3) Xalis niyyət və səmimiyyətlə Allaha ibadət edən şəxs;
4) Dünya və onun ləzzətlərinə aludə olub, bunların köləsinə çevrilmiş şəxs (Rağib İsfahani. Əl-Müfrədat fi ğərib əl-Quran”, 2-ci cild, səh. 540-541).

b. İbadət məfhumu təfsirlərdə
1. Mərhum Əllamə Təbatəbai “Əl-Mizan” təfsirində ibadətin mənasını “xüzu” ilə məhdudlaşdırmağın əleyhinə çıxaraq qeyd edir ki, xüzu ibadət üçün tələb edilən şərtlərdən biridir. O, yazır: “Hər halda, ibadətin həqiqəti budur ki, bəndə özünü Allahın məmlukiyyəti (yəni Allaha məxsus olan mülk) məqamında bilsin”. (Əllamə Təbatəbai. ƏI-Mizan fi təfsir əl-Quran, 1-ci cild, səh. 28).

2. Mərhum Şeyx Təbrisi “Məcmə əl-bəyan” təfsirində ibadəti “xüzu” ilə məhdudlaşdırmağı düzgün saymır və belə bir fikirlə çıxış edir ki, “ibadət – təzimlə yanaşı olan xüzudur”. Müəllif qeyd edir ki, əmr sahibinə itaət etmək də ibadət sayılmaz; çünki bu itaətdə təzim şərt sayılmır. Həmçinin, möminin mömin qarşısında, övladın valideyn qarşısında özünü əskik sayması ibadət deyildir. Çünki bu növ münasibət təzimdən doğan əskiklik yox, mərhəmət və sevgidən doğan əskiklikdir.

3. Ayətullah Seyyid Mühəmməd Baqir Həkim “Fatihə” surəsinə yazdığı təfsirdə “Əl-Mizan və “Məcmə əl-bəyan” təfsirindəki, habelə lüğət kitablarındakı məlumatları təhlil etdikdən sonra yazır: “Daha üstün ehtimala görə və “ibadət” kəlməsinin geniş yayılmış ənənəvi mənasını nəzərə alaraq belə təfsir etmək olar ki, ibadət – üluhiyyətə görə müqəddəsləşdirməklə yanaşı olan bir xüzu halıdır”. Yəni ibadətin mənası qarşı tərəfin ilahiliyini qəbul edərək, onu müqəddəs saymaq (təqdis etmək) və ona hədsiz mütilik, sayğı göstərməkdir.

Sonra müəllif verdiyi tərifə sübut olaraq aşağıdakı ayələri qeyd edir: “Biz sənə həmd və təsbih (tərif) deyir, səni müqəddəs tuturuq” (Bəqərə, 30). “O kəslər ki, ayaq üstə duranda da, oturanda da, uzananda da Allahı xatırlayarlar…” (Ali-İmran, 191). “Dedilər: “Bütlərə ibadət edir və onlara tapınmaqda davam edirik” (Şüəra, 71). Məhz yuxarıda təsvir edilən ibadət formaları yalnız Allah-Taalaya olunmalıdır; ondan başqa bir varlığa bu cür ibadət etmək batildir və böyük günahdır.

(ardı var)